بخشی از مقاله
EFMEA، روشی برای ارزیابی ریسک زیست محیطی در صنایع پتروشیمی (مطالعه موردی: بخش تولید آب صنعتی)
چکیده
این تحقیق با هدف ارزیابی ریسک های زیست محیطی بخش تهیه آب صنعتی یک شرکت پتروشیمی به انجام رسیده است. پس از بررسی فعالیت ها و فرآیند تهیه آب صنعتی، خطرات و عوامل بلقوه آسیب رسان شناسایی شد. سپس این عوامل با توجه به شدت اثر، احتمال وقوع ، امکان بازیافت و گستره آلودگی بر محیط زیست، ارزیابی و طبقه بندی گردیدند. در فرآیند ارزیابی ریسک از روش تجزیه و تحلیل نقاط شکست و آثار زیست محیطی (EFMEA) بهره گیری شد و RPN مربوط به هر یک از جنبه های محیط زیستی محاسبه و طبقه بندی شد . نتایج بدست آمده از مقایسه اعداد ریسک محاسبه شده نشان داد که ریسک بی دقتی در حمل و نقل و جابجایی لجن حوضچه ته نشینی و دفع آن که پیامد هایی چون آلودگی خاک و مواد زائد جامد را به دنبال خواهد داشت، با RPN، 39.443 در اولویت اول قرار می گیرد. در انتها راهکارهای کنترلی جهت ریسک هایی با RPN بحرانی معرفی شد.
واژه های کلیدی: ارزیابی ریسک، محیط زیست، روش EFMEA، پتروشیمی، آب صنعتی
مقدمه
در طول تاریخ بشری رابطه آدمی با محیط زیست همواره بصورت تابعی از رفتار او با محیط اطراف خود بوده است. این رفتار طی قرون متمادی اشکال گوناگونی به خود گرفته است و روز به روز بر وسعت و پیچیدگی آن افزوده شده است. محیط زیست مجموعه ای است بسیار گسترده و در هم پیچیده از عوامل گوناگون است که بر اثر یک فرآیند و تکامل تدریجی موجودات زنده و اجزای سازنده سطح زمین بوجود آمده پس بنابراین در فعالیت های انسان تاثیر گذاشته و از آن تاثیر می پذیرد (فرشید نژاد، .(1383 پیشرفت های صنعتی، برنامه های توسعه و پروژه های زیر بنایی با وجود تمام مزایا و منافعی که برای انسان به همرا داشته است، سرمنشا بسیاری از مخاطرات، ریسک ها و نارسایی های قابل توجهی نیز بوده اند (میرجلیلی، .(1388 صنعت پتروشیمی یکی از بزرگترین شاخه های صنایع در کشور ایران می باشد و بخش حیاتی اقتصاد ملی بشمار می رود. امروزه فرآورده های مصرفی این صنعت چنان با زندگی روزمره آحاد مردم عجین شده است که در عمل، زندگی بدون استفاده از آنها تصورناپذیر است (جعفریان مقدم، .(1386 با توسعه صنایع پتروشیمی، به تدریج تاثیرات نامطلوب آن بر محیط زیست آشکار شده است، چرا که آلودگی های زیست محیطی در این صنعت بسیار متنوع و پیچیده است و با توجه به طرح های توسعه ای که صنعت پتروشیمی در دست اجرا دارد، چنانچه همگام با شناخت و کنترل منابع آلودگی نباشد، طبیعتا ما شاهد گسترش ضایعات و پسماندها و تخریب وسیع محیط زیست خواهیم بود. به هر حال در این صنعت خطرات محیطی بالقوه ای ناشی از فعالیت های پتروشیمی، محله ها و زیستگاههای مجاور یا نزدیک به آنها را تهدید می کند (کعب زاده، .(1388 لذا ضروری است که در جهت کاهش مخاطرات و پیامدهای سوء ناشی از آنها اقدامات مدیریتی مناسب اتخاذ نمود. امروزه استفاده از روش های ارزیابی ریسک در علوم و صنایع مختلف بویژه علومو صنایع مرتبط با بهداشت، ایمنی و محیط زیست رو به گسترش است. این روش ها معمولا برای شناسایی، کنترل و کاهش پیامدهای خطرات به کار می رود. نتایج حاصل از این ارزیابی ها می تواند جهت مدیریت و تصمیم گیری در خصوص کنترل و کاهش ریسک ها و پیامدهای آنها بدون نگرانی به کار رود (میرجلیلی، EFMEA1 .(1388 نیز یک رویکرد کیفی بمنظور ارزیابی اثر زیست محیطی یک محصول بوده و هدف آن شناسایی و ارزیابی اثرات مهم بالقوه زیست محیطی در طی تولید تا توسعه محصول می باشد و به این طریق از بروز اثرات مضر زیست محیطی یک محصول در طول عمر حیات آن جلوگیری می نماید. لازم به ذکر است که EFMEA یک تکنیک توسعه یافته از روش FMEA2 می باشد (شناور، .(1388
نوری و همکارانش پژوهشی را به عنوان ارزیابی و مدیریت ریسک های زیست محیطی یک واحد آموزشی با استفاده از روش
FMEA انجام دادند. در این مطالعه که با هدف ارزیابی ریسک زیست محیطی و همچنین ارائه راهکارهای موثر در کاهش ریسک های زیست محیطی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات انجام پذیرفت. جهت ارزیابی ریسک زیست محیطی فعالیت ها و خدمات واحد علوم و تحقیقات از روش FMEA استفاده گردید، و در نهایت براساس سطوح مقایسه ریسک، %63 ریسک ها در سطح ریسک بالا، %14 در سطح ریسک متوسط و %23 در سطح ریسک ضعیف قرار گرفتند (نوری، .(1387
مجتمع پتروشیمی مورد مطالعه در این پژوهش دارای 11 واحد جداگانه شامل 8 واحد فرآیندی و 3 واحد خدماتی تولیدی مربوط به سرویس های جانبی و مخازن نگهداری محصولات که از نظر فرآیندی به شکل، زنجیره ای و وابسته به یکدیگر مورد بهره برداری قرار می گیرند. در این پژوهش بخش تهیه آب صنعتی واحد یوتیلیتی که جزو واحدهای خدماتی مجتمع محسوب می شود، به عنوان محدوده مطالعاتی در نظر گرفته شد و از نظر محیط زیستی مورد بررسی قرار گرفت.
مواد و روش
این پژوهش از نوع کاربردی بوده و جهت انجام ارزیابی ریسک زیست محیطی بخش تهیه آب صنعتی صورت گرفت. مراحل انجام تحقیق بر چند گام استوار است که در زیر به آنها پرداخته شده است.
جمع آوری و بررسی اطلاعات پایه و تخصصی
در اینجا با جمع آوری و بررسی اطلاعات پایه و تخصصی با کمک مطالعات کتابخانه ای، مقالات، بازدید، مصاحبه با کارشناسان و متخصصان و ... پرداخته شد و ریسک های موجود در این بخش با استفاده از مصاحبه و پرسشنامه 20) عدد) معرفی شدند.
شناسایی عوامل بوجود آورنده ریسک با استفاده از روش دلفی3
با تنظیم پرسشنامه و اصلاح نهایی آن، یک گروه دلفی 20 نفره که شامل متخصصان واحد آب و بخار، کارشناسان محیط زیست بودند، شکل گرفت. سپس پرسشنامه بین آنها توزیع شد و از آنها خواسته شد تا براساس طیف امتیازدهی به معیارها در جدول (1) امتیاز بدهند و درجه اهمیت را در صورت موافق بودن در مورد عوامل ریسک از 1 تا 5 نمره دهی کنند. در ادامه پس از تلفیق نظرات (میانگین هندسی)، از طریق نرم افزار SPSS ، عوامل نهایی ریسک تعیین شدند.
شناسایی جنبه های بارز ریسک زیست محیطی با استفاده از نظر کارشناسی
با تنظیم فرم نظر سنجی جنبه های ریسک زیست محیطی و معرفی فعالیت ها و همچنین ریسک های هرکدام از آنها، از کارشناسان و متخصصین در خواست شد که از بین جنبه های ریسک زیست محیطی نام برده شده در فرم نظر سنجی، برای هرکدام از ریسک ها جنبه های مرتبط را علامت گذاری نمایند در ضمن به کارشناسان اجازه داده شد که برای هرکدام از عوامل بوجود آورنده ریسک، می توانندجوانب متعددی را در نظر بگیرند. در ادامه با میانگین گیری از نظر پاسخ دهندگان نسبتی از جنبههای ریسک زیست محیطی بدست می آید. که اصطلاحا به آن »وزن تاثیرگذاری جنبه ریسک براساس فراوانی نظر کارشناسان«گویند.
تعیین عدد اولویت ریسک با استفاده از روش EFMEA
سپس پرسشنامه ای با عنوان امتیازدهی شدت، احتمال وقوع، گستره آلودگی و امکان بازیافت جنبه های زیست محیطی تنظیم شد و ستون فعالیت ها، عوامل ریسک و جنبه های ریسک زیست محیطی مربوط به آنها به همراه وزن تاثیرگذاری جنبه ریسک براساس فراوانی نظر کارشناسان در آن جای داده شد. سپس از 20 نفر از متخصصان صنعت و کارشناسان محیط زیست درخواست شد تا با توجه به جداول راهنمای (جداول 2، 3، 4، (5 هر کدام از ستون ها، پرسشنامه را تکمیل نمایند.
شدت: میزان اهمیت و جدی بودن پیامد زیست محیطی حاصل از جنبه و میزان تخریب ایجاد شده می باشد.
احتمال وقوع: منظور از تواتر زمانی بروز جنبه زیست محیطی و پیامد ناشی از آن می باشد.
گستره آلودگی: منظور محدوده و پخش آلودگی می باشد.
امکان بازیافت: منظور امکان بازیافت مواد و یا منابع انرژی مصرفی می باشد.
ضریب تخریب زیست محیطی برای عوامل ریسکی که دارای جنبه آلودگی زیست محیطی هستند از رابطه (1) و برای عوامل ریسکی که دارای جنبه اتلاف منابع هستند از رابطه (2) محاسبه می شود.
(1) گسترده آلودگی × احتمال وقوع × شدت = ضریب تخریب زیست محیطی
(2) امکان بازیافت × احتمال وقوع × شدت = ضریب تخریب زیست محیطی
6
بعد از محاسبه نرخ تخریب زیست محیطی یا همان عدد اولویت ریسک، به ترتیب نمره آنها از بزرگ به کوچک مرتب شدند. براساس جدول (6) عدد اولویت ریسک باید عددی بین 1 و 125 باشد. در اینجا ضرایب تخریب در سه سطح پایین، متوسط و بالا دسته بندی می شوند.
