بخشی از مقاله
چکیده:
گفتمان کاوی یکی از شیوههای نقد ادبی جدید است که به مناسبات گفتمان و هژمونی قدرت در مسائل اجتماعی و روابط بینافردی میپردازد، با تخیل ویژگیهای عناصر گفتمان میتوان سازوکار روابط حاکم بین افراد و تجربههای زیسته آنها و تأثیرات فرهنگی،اجتماعی تولید آنها را بررسی نمود.
رمان گردان قاطرچیها از جمله رمان دفاع مقدس است.این رمان ویژگیهای گفتمان اجتماعی و ارتباطی شخصیتهای نوجوان درگیر جنگ را به تصویر کشیده است.کنشهای شخصیتهای این رمان در طول رمان به اشکال کنشهای فردی،کنشهای بینافردی و کنشهای فرافردی جلوهگر شده است. دنیای ارائه شده در داستان گردان قاطرچیها واقعی و برگرفته از دنیای امروز است و امکان تحقق آن در دنیای واقعیت وجود دارد و اشارات صریح و دقیق و ظریف در فضای داستان نشانگر واقعی بودن داستان میباشد.
در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی مناسبات گفتمانی شخصیتهای رمان گردان قاطرچیها از منظر گفتمان بررسی شده است.نویسنده نشان داده است که شخصیتها در کنشهای برجستهی خود، از گفتمانی فرافرهنگی بهره گرفتهاند به گونهای که بسیاری از رفتارهای آنان در مناسبات فرهنگی و رفتار جهانی قابل تعمیم است.
مقدمه
گفتمان - - Discourse، اصطلاحی بینارشتهای است که از درون مؤلفههای زبانشناسی به سایر رشته-های ادبی، فلسفی، روانشناسی و مطالعات فرهنگی راه یافته است. در زبانشناسی رویکرد قابل ارتجاع زبان در توالیهای زبانی بین گفتار و نوشتارمورد توجه قرار می گیرد به عبارتی پویایی ارتباطی زبان به عنوان شاخص و ممیزه زبان را گفتمان می نامند.
زبانشناسان ضمن توجه به رویکرد ارتباطی زبان، وجه روانشناختی زبان را نیز مورد توجه قرار دادهاند.آنها در کاربرد زبانشناختی گفتمان دو نقش زبانی برای آن لحاظ می کنند؛نخست نقش بینافردی - interpersonal - و نقش متن - - textual .گفتمان از آن جهت نقش بینافردی دارد که بر شیوهای که ما از زبان به عنوان وسیلهای برای تعامل با دیگران استفاده میکنیم، متمرکز است
بعدها کاربرد گفتمان قرار گرفت و از منظر همین دانش ها مورد توجه قرار گرفته است.توجه به عناصر زبانی در تحلیل مسائل کیفی موجب تقلیل گرایی می شد بنابراین اندیشمندان هر یک از دانش های برشمرده گفتمان را دریافت دانشی خود مورد توجه قرار دادند و برای آن تعریفی ارائه کردند. بنابراین گفتمان در زمینه های مختلف، تعاریف متفاوتی دارد.در یکی از تعاریف، گفتمان به معنای مجموعه یا دستگاهی بینشی است که از راه واژگان وگفتارهای نهادینه شده بر ذهنیت ما تاثیر میگذارد و گاه حتی بر آگاهی یک دوران تاریخی نیز سایه می اندازد بی آنکه کاربران همواره بر این ذهنیت و خصلت خاص تاریخی آن خودآگاه باشند.
امروزه، در دو معنای متفاوت اما مرتبط به کار می رود .نخست به همان معنای نخستین در دیدگاه زبانشناسی که به فراتر از جمله اشاره داشت و آن را در مجموع به بافت با قطعهی بزرگ زبانی یاد میکردند و دیگری سازمانبندی اجتماعی محتوا در کاربرد
در این دو معنای متفاوت پارهای از مفاهیم و مطالبات از دل کارکرد ارتباطی زبان در عمل طبیعی کنشها و روابط همنشینی زبان به دست میآید اما در دیدگاه دوم مطالبات از ساحت های چندوجهی مثل فرهنگ، اجتماع، سیاست،خانواده و... پدیدار می شود.برای بررسی دقیق تر این اصطلاح لازم است بر این نکته تأکید نمایم که این اصطلاح از دههی شصت میلادی در علوم انسانی،هنر و ادبیات کاربرد وسیعی پیدا کرد.ظاهرا اولین بار زلیک هریس آن را در کتاب تحلیل گفتمان با رویکردی زبانشناختی به کار برد
در ایران داریوش آشوری در مقاله »نظریه غرب زدگی و بحران تفکر در ایران»از این اصطلاح استفاده کرده است -
تا پایان قرن نوزدهم، گفتمان به معنای نظام ارائه بحث در مورد مسئلهای خاص به کار میرفت و محدودهی آن تقریبا منحصر به نوشتار بود و تا حدودی به شیوه ی بیان مربوط می شد.در زبان شناسی جدید، پس از فردیناند دو سوسور گفتمان به معنای کاربرد فردی زبان یا فعلیت یافتن زبان به کار رفت و امرزه در زبانشناسی انگلوساکسون از گفتمان به عنوان زمینهی معنایی بحث یاد می کنند.
نویسندگان مکتب تحلیل گفتمان، برای اصلی اعتبار قائل شدهاند و آن اصل نهایی و زندهای است که در هر ارتباط گفتاری و نوشتاری وجود دارد و به جملهها معنا میبخشد. این اصل که هم به عناصر غیرزبانی - دنیای رخدادها و کنشها - و هم به قواعد و قوانین زبان مربوط میشود، گفتمان خوانده می شود.به نظر میشل فوکو، گفتمان نقطه تلاقی و محل گردهمایی قدرت و دانش است. هر رشته خاص از دانش در هر دوره خاص تاریخی، مجموعهای از قواعد و قانونهای ایجابی و سلبی را دارد که معین میکند درباره چه چیزهایی میتوان بحث کرد و دربارهی چه چیزهایی نمیتوان وارد بحث شد. همین قواعد و قانونهای نانوشته که در عین حال بر هر گفتار و نوشتاری حاکماند گفتمان آن رشته خاص در آن دوره تاریخی خاص هستند.
گفتمان خود انواع گوناگون دارد.حنفی مصری گفتمان را در 9مقوله طبقه بندی کرده است.وی گفتمانها را بر حسب عمق و پیچیدگی آنها به این گونه ذکر می کند: : 1گفتمان دینی :2گفتمان فلسفی :3گفتمان اخلاقی :4گفتمان قانونی :5گفتمان تاریخی :6گفتمان سیاسی،اجتماعی :7گفتمان ادبی،هنری :8گفتمان تبلیغی،اطلاعاتی :9گفتمان علمی،منطقی.
گفتمان کاوی پژوهشی چندوجهی است تا از درون آن کلیه عناصر به کار رفته در اثر ادبی مورد تحلیل قرار گیرد.این شیوه ی تحلیل متن شامل تمام عناصر روساخت و ژرف ساخت متن می-شود.مهمترین مفاصل گفتمان کاوی در5محور اساسی زیر است: :1زبان :2موسیقی :3بلاغت تصویر :4تجربه بشری - ساخت عاطفی - :5بینامتنی هر یک از مفاصل برشمرده ظرفیت تحلیل یک متن را دارد، در این پژوهش بنا داریم براساس حجم
محدود مقاله، یکی از مفاصل گفتمان کاوی را در رمان گردان قاطرچیها مورد بررسی قرار دهیم.هدف از این بررسی نشان دادن ویژگیهای ممتاز این رمان و انعکاس بخشی از یک نظریه در تحلیل یک رمان است.شیوهی توصیفی تحلیلی این پژوهش با بهرهگیری از منابع کتابخانهای راهگشای ما برای تحلیل مناسب این رمان نوجوانان حوزه دفاع مقدس خواهد بود.
