بخشی از مقاله
چکیده:
تحلیل گفتمان، از روشهاي نقد ادبی است که از اندیشههاي زبانشناسان، نشانه شناسان، محققان هرمنوتیک و آراي میشل فوکو - 1992 -1926 - سرچشمه گرفته است. این شیوه از تحلیل در رویکردهاي نقد ادبی، با ساختارگرایی، فرمالیسم، هرمنوتیک بیشتر پیوند دارد، ولی در روش تحلیلی خود، بر خلاف رویکردهاي یادشده، هر دو جنبه صورت و معناي متن را در نظر دارد و از اینرو، رویکردي جامع در تحلیل متن است. پژوهش حاضر کوششی در معرّفی روش تحلیل گفتمان و شاخه مهمتر آن، تحلیل گفتمان انتقادي، به عنوان رویکردي جامع در تحلیل رمان فارسی است و سعی بر آن است در پایان با ارائه نمونههایی از تحلیل رمان فارسی با این دیدگاه، ضرورت به کارگیري این رویکرد را در تحلیل رمان فارسی آشکار سازد. در این پژوهش این نتیجه حاصل شد که رمان به دلیل حقیقتمانندي و توجه به دگرگونیها و ترسیم حقایق، نگرش نویسنده را در بردارد؛ زیرا رمان جديترین قالبها از جهت درآمیختگی با ابعاد اجتماعی و فرهنگی، به شمار میرود و اهمیت آن در عرصه ادبیات آنگاه بیشتر آشکار میشود که جوامع دچار دگرگونیهاي اجتماعی و سیاسی شوند. لذا رمان بیش از هر قالب ادبی توان توصیف و ترسیم این تحولات را دارد .
واژگان کلیدي: تحلیل گفتمان، تحلیل رمان، بافت متن، بافت موقعیت.
-1 مقدمه:
آثار هنري از جامعه و زمانه خود، از اوضاع و احوال اجتماعی و فرهنگی و اقتصادي جامعه و زمانه خود تأثیري چندان تعیین کننده میپذیرند که در مجموع، هر یک به نوعی گرایشهاي عام فرهنگی و اجتماعی آن جامعه را بازتاب میدهد. از نخستین دورة شکلگیري رمان فارسی، نویسندگان به تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی توجه داشتند و خلق رمان فارسی هم بر تحولات اجتماعی تأثیر گذار بود و هم متأثر از تحولات موجود بود. شاهد مدعاي تأثیر و تأثیر بین رمان فارسی و واقعیت اجتماعی، انقلاب مشروطه و رمان سیاحتنامه ابراهیم بیگ - سه جلد سالهاي1285 - 1274 و - 1289 است. انقلاب مشروطه، یکی از انقلابس هایی است که ادبیات در سمت و سو دادن به حرکتهاي مردمی آن، نقشی مهم داشت.
در میان ادبیات آن دوره، آنچه بیش از همه به چشم میآید، کتاب سیاحتنامه ابراهیم بیگ است. این اثر داستان جوانی سرشار از حب وطن است که از ویرانی مملکت و از رجال فاسد و از عقب ماندگی و جهل مردم رنج میبرد و از تاخت و تاز بیگانه درآن سرزمین به فریاد میآید و نمایندة نسلی است که ملت را به انقلاب فرامیخواند و زمانی که ملت آمادگی خود را براي انقلاب اعلام میدارد، در حقیقت وظیفه او نیز به اخر رسیده است.فضاي آکنده از شور و شوق ملی و حوادث و رخدادهاي این اثر، در حقیقت بهانهاي است تا نویسنده به این شیوه، ناهنجاريها و زشتیهاي محیط اداري و اجتماعی خود را بیان کند.
سیاحتنامه ابراهیم بیگ، در زمانی منتشر شد که جامعه ایرانی بیش از هر موقع به آن نیاز دارد و زمانی در دست مردم قرار میگیرد که خود را براي یک انقلاب آماده میسازند.در واقع این اثر، نتیجه واقعگرایانه زندگی مردم ایران، میهنپرستی عمیق و انتقاد از همه جوانب زندگی جامعه ایرانی است. این اثر از لحاظ گفتمانی در تقابل با حکومت عقبمانده قاجار بود و نوعی روحیه مبارزه و تهییج کننده در مردم ایجاد میس کرد. کسروي در ارزش این رمان میگوید: » ارج سیاحتنامه را کسانی میدانند که آن روزها خواندهاند و تکانی را که در خواننده پدید میآورد به یاد دارند... انبوه ایرانیان که در آن روز به آلودگیها و بديها خو گرفته بودند، و جز از زندگانی بد خود به زندگانی دیگرگمان نمیبردند، از خواندن این کتاب تو گفتی از خواب بیدار میشدند و تکان سخت میخوردند، بسیار کسان را میتوان پیدا کرد که از خواندن این کتاب بیدار شده و براي کوشیدن به نیکی کشور آماده گردیده، و به کوشندگان دیگر پیوستهاند - .«کسروي، :1359 . - 45
انتشار این کتاب، خیلی سریع با استقبال عام و خاص روبرو شد؛ به طوريکه مهمترین کتاب براي قرائت در محافل مشروطهطلب گشت و کمتر مشروطهخواهی را میتوان یافت که آنرا خوانده باشد و تحت تأثیر آن قرار نگرفته باشد. - فروغی، . - 150 :1384پر واضح است که هر تحولی در نهادهاي یک کشور، بر بخشهاي فرهنگی و ادبی آن کشور بیشتر اثر میس گذارد. همانگونه منتقدان ادبی معتقدند:» اثر ادبی پیش از هر چیز در سنت زبانی و ادبی جاي میگیرد و سنت زبانی و ادبی نیز به نوبه خود محاط در اقلیم فرهنگ عمومی است و با اوضاع عینی اجتماعی، و سیاسی و اقتصادي، ارتباطش با واسطهتر است؛ البته تمام قلمرو فعالیتهاي بشري با یکدیگر در ارتباطند. در نهایت امر میتوان بین وجوه تولید و ادبیات نوعی رابطه برقرار کرد. - « ولک و وارن،. - 113 :1373
این دیدگاه، ضررت توجه به بافت متن و بافت موقعیت در رمان را نمایان میکند، و بر توجه هر چه بیشتر به این دوجنبه در تحلیل رمان میافزاید.اگرچه در زمینه تحلیل رمانفارسی محققان و منتقدان، پژوهشهایی ارزشمند دربارة عناصر داستان، شگردهاي داستانپردازي، و گاه نگاه تاریخی و اجتماعی به رمان فارسی انجام دادهاند، پژوهشی که به تحلیل بافت متن و موقعیت و تأثیر این دوبافت بر هم در شکلگیري رمان فارسی پرداخته باشد، صورت نگرفته است. نورمن فرکلاف نیز معتقد است که بازنماییهاي ایدئولوژیک به دلیل طبیعی بودنشان بدیهی فرض شدهاند و در تحلیل کلام توصیفی غالب در دوره اخیر آنها را نادیده گرفتهاند - فرکلاف، . - 1995پژوهش حاضر، کوششی در این چهارچوب است و میتواند آغازي براي کشف جنبههاي پنهان آثار داستانی فارسی باشد و انجام این تحقیق ضروري به نظرمیرسد.
-2 بیان مسأله:
نظریاتی گوناگون در بررسی و تحلیل متون ادبی و ارتباط آن، با عوامل اجتماعی و فرهنگی به ظهور و بروز رسیده و رویکردهاي عمده را در نقد ادبی پدید آوردهاند. رویکردهاي تحلیل متن به دو روش تحلیل صورت و معناي متن، متون را مورد ارزیابی قرار دادهاند. از جمله روشهایی که به صورت متن توجه دارند، میتوان نظریه نقد فرمالیستی، ساختارگرایی و نقد نو را نام برد. روشهاي نقد هرمنوتیکی و پساساختارگرایی هر کدام در کشف معناي متن، نظریاتی را ارائه کردهاند. یکی از رویکردهاي موثر در تحلیل متنهاي ادبی، ظهور شیوه تحلیل گفتمان و شاخه برجسته آن، تحلیلِ گفتمان انتقادي است.
