بخشی از مقاله
چکیده
سقف به عنوان عنصر نهایی جداکننده بنا از آسمان، نمادی اقلیمی است که تحت تاثیر مستقیم اقلیم و شرایط آب و هوایی هر منطقه ای، متفاوت از دیگر مناطق شکل می گیرد؛ تا آنجا که حتی به یکی از معیارهای اساسی، در تعیین شکل و ظاهر ساختمان در مناطق مختلف اقلیمی تبدیل شده است. این عنصر مهم در معماری گذشته شمال ایران نیز آنقدر اهمیت پیدا می کند که خود به تنهایی، یکی از ارکان اصلی هویت معماری بومی منطقه محسوب می شود و تاثیر مهمی ساختار و سیمای شهری دارد. این پژوهش در روشی توصیفی- تحلیلی روند شکل گیری بام های شیبدار را بررسی کرده و آن را به دوره های مختلف تقسیم کرده است. در دوران معاصر نیز تغییرات سقف ها را دسته بندی کرده است.
-1 مقدمه
سقف شیبدار، سقفی است که دارای حداکثر 70 درجه و حداقل شیب 15 درجه باشد. سقف های شیب دار امروزه علاوه بر انحصار آن به شرایط اقلیمی برای زیبایی نیز به کار برده می شود، البته در گذشته بیشتر از اینکه به جنبه زیبایی سقف های شیب دار توجه شود، به دلایل دیگری همچون بارندگی زیاد در مناطقی مانند مناطق شمالی کشور، سقف خانه هایشان را به صورت شیب دار می ساختند. بارندگی زیاد موجب می شد. تا هم جریانات عبور آب از بام خانه سریع تر صورت بگیرد و هم به خانه آسیب نرسد و خانه دچار نم گرفتگی و رطوبت نشود.[1] با توجه به شدت بارندگی و وجود کج باران در جبهه غرب و شمال غربی مخصوصا در فصول سرد سال، برای جلوگیری از ورود باران به داخل بنا سقف ساختمان ها به شکل چتری تا نزدیکی زمین پایین می آیند.[2]
-2 بام:
بام بخشی از ساختمان است که بالاترین قسمت آن را می پوشاند و ساختمان را از باران و برف و حیوانات و گرما و سرما حفاظت میکند. بام یا پشت بام در معماری سنتی ایرانی بخشی از فضای زندگی است و علاوه بر وجود حجم های پیچیده و زیبا، به عنوان حیاط هم مورد استفاده قرار میگرفتهاست. در شهرهایی چون نایین در برخی از بناها با دیوارهای صندوقه چینی شده، اطراف بام را تا حدود یک متر و نیم باﻻ آورده و نوعی حیاط در بام بوجود میآوردند که در شبهای تابستان برای خواب استفاده می شده است. همچنین این دیوارها با سایه اندازی بر بخشی از بام در ساعات مختلف روز نقش اقلیمی ثانویه ای نیز داشتهاند. چنین فضاهایی در مساجد نیز مورد استفاده بودهاست. بام یک ساختمان تاثیرپذیرترین جزء آن در برابر عوامل اقلیمی به شمار می رود. بام با ساطع نمودن اشعه با طول موج بلند از خود سریع تر و بیشتر از دیوارها گرمای خود را از دست میدهد.[3]
-3 معماری بام و تاثیر اقلیم بر شکل گیری آن:
در معماری بومی مازندران، معماری بام به صورت سقف شیبدار سفالی مشهود ترین عنصر در نما، اعم از خانه و غیر خانه، بوده است. شرایط اقلیمی پر باران منطقه ایجاب می کند بنا از گزند رطوبت حاصل از باران محفوظ شود. به همین منظور، سقف ها را شیبدار می سازند تا آب باران با سهولت و سرعت بیشتری به زمین هدایت شده، بر روی بام نماند. علاوه بر آن دو پوش بودن بام نقش مهمی در حفظ انرژی بنا دارد. پوشش زیرین بام، توسط تیرهای چوبی تحت عنوان پلور که به صورت افقی روی دیوارها سوار می شوند سقف داخلی اتاق ها را شکل می دهند.
پوشش بیرونی بام که نماد هویت این معماریست، توسط تیرهای چوبی مایل، به صورت شیبدار ساخته می شوند. بنابراین، فضای خالی بین دو پوشش، عایق حرارتی مناسبی است در جلوگیری از هدایت گرما و سرما به داخل اتاق.[4] از آنجا که راکد ماندن هوای پر رطوبت و شرجی منطقه موجب برهم زدن آسایش می شود، نیاز به تهویه حتی در داخل فضای بام نیز مهم بوده، که با قرارگیری دریچه هایی به نام کلاغ نشین بر روی بام از رکود هوا در زیر آن جلوگیری شود. عرض این دریچه ها به اندازه ای بوده که برای رفتن به روی بام به منظور انجام مرمت سقف و تعویض سفال های شکسته یک انسان، از آن رد شود. این عرض معمولا 50 تا 60 سانتی متر است.
-4 روند شکل گیری بام در مازندران
-1-4 بام های دوره اول:
انسان های آغازین در منطقه مازندران وقتی از غار بیرون آمده و روبه سوی دشت ها آورده اند، کشاورزی را انتخاب کرده و سعی در همسویی زندگی خود با طبیعت اطراف داشته اند و از مصالح طبیعی اطراف خود برای ساخت بناهایی دائمی استمداد بیشتری می گرفته اند. در ابتدا به دلیل عدم پیشرفت، به ساختن سقفی که آنها در مقابل باد و باران و حیوانات محفوظ بدارد بسنده کرده اند و قادر به ساختن دیواری که بتواند با سقف درگیری کامل را ایجاد کرده و کلیت واحدی را بسازد نشده بودند، به همین دلیل زمین را متناسب با سقف ساخته شده، کنده و از محوطه کنده شده به عنوان دیوار بهره جستند. در شکل زیر تصاویری انتزاعی از روند ساخت خانه های اولیه را نشان می دهد.[5]
شکل:2 روند ساخت بناهای اولیه[5]
در ساختار سقف از چوب یا نی و یا حتی استخوان حیوانات استفاده می کردند و به دلیل عدم وجود میخ از ریسمان های گیاهی - وریس - برای اتصالات استفاده می کرده اند و در آخر از گیاه هزار نی - گالی - که به صورت طبیعی در این منطقه به وفور یافت می شود، برای پوشاندن آن بهره می جستند.
