بخشی از مقاله
چکیده
"تغییر" ، تنها عنصر تغییرناپذیر زندگی در دنیای امروز است. آینده، مملو از عدمقطعیتهاست. شناسایی عدمقطعیتهای بحرانی، وظیفهی اصلی طراحان سناریو است. سناریوها بهمثابه یکی از ابزارهای نخستین و پرکاربرد در فرآیند تفکر و مدیریت استراتژیک هستند که استراتژیستها، رهبران و مدیران سازمانها برای تصمیمگیری در برابر عدم قطعیتهای پیشروی خود بهکار میبرند. "برنامهریزی سناریو" ، روش منظمی برای کشف نیروهای پیشران کلیدی در متن تغییرات شتابان، پیچیدگیهای فوقالعاده و عدمقطعیتهای متعدد است. با توجه به نقش آیندهپژوهی در حوزهی انرژی، در این مقاله، ضمن تبیین مقولههای فوقالذکر، به آنالیز رویکردی جدید در فرآیندهای برنامهریزی سناریو بهمنظور ارزیابی"استراتژیهای مدیرت انرژی کشور" پرداخته میشود و مقولههایی نظیر: تعیین مسئلهی اصلی، شناسایی عدم قطعیتها، ترکیب و ایجاد سناریوها و ارزیابی استراتژیهای ذیربط نیز مورد بررسی و تدقیق قرار میگیرند. همچنین، این مقاله، در یک تحقیق توصیفی- کیفی- پیمایشی، رهیافتها و سناریوهای سهگانهی "فنسالار"، "رکود" و "خودکفایی" را ارائه و تجزیه و تحلیل میکند.
واژههای کلیدی: ارزیابی استراتژی، برنامهریزی سناریو، سناریوهای سهگانه، عدمقطعیتها، مدیریت انرژی.
-1 مقدمه
امروزه فقط تعداد انگشتشماری از دولتها، شرکتها، سازمانها و ... از عملکرد خود در محیطهای مملو از آشفتگی و تلاطم کسب و کار راضی هستند. تغییرات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تکنولوژیکی و ... هر روز زندگی انسانها را دستخوش تغییرات بنیادین و بسیار سریع میسازد. این نوشدنهای هر روزه سبب شدهاست که انسان، نیازی دائمی برای تغییر وضعیت خود در راستای همسوشدن با تغییرات بیرونی و انطباق یافتن با این تغییرات، احساس نماید.در ادوار گذشته، روشهای برنامهریزی سنتی - که بیشتر بر پایهی پیشبینیهای قطعی استوار بودند - ، شاید در بازه زمانی کوتاه و معینی موفق بودهاند، ولی دیر یا زود با ظهور رویدادهای پیشبینی نشده و غافلگیرکننده، ناتوانی استراتژیهای طراحی شده بر اساس اینگونه پیشبینیها برای دستیابی به اهداف سازمانی، آشکار خواهد شد.
در چنین شرایطی که پیشبینی و تصویر کردن روند، سعی بر نادیده گرفتن عدمقطعیتها و تنها ارائه یک پیشبینی برای مدیران را دارد، به تکنیکی نیاز استکهعملاً مدیران را با چشماندازهای متفاوت از آینده روبرو نماید"برنامهریزی سناریو"، روشی است که در آن، مقولههای مهم و کلیدی، نظیر: عوامل سیاسی، ساختار اقتصادی، جریان اطلاعات، تغییرات فرهنگی و ... لحاظ میشوند و در برنامهریزی و ارزیابی استراتژیهای سازمان، نقش اصلی را ایفا میکنند.استفاده از روش "برنامهریزی سناریو" ریشه در ظهور تفکر سیستمی در دههی 60 میلادی دارد که وجه غالب آن در تحلیلهای امنیتی و استراتژیک بوده است .[2] نخستین بار، بعد از جنگ جهانی دوم، "برنامهریزی سناریو" بهعنوان روش برنامهریزی در بخشهای دفاعی و نظامی نیروی هوایی آمریکا و بهمنظور طراحی استراتژیهای جنگی، مورد استفاده قرار گرفت. در سال 1967، هرمان کان1، روش "برنامهریزی سناریو" را بهعنوان روش نوین برنامهریزی در مدیریت و اقتصاد مورد استفاده قرار داد .[3]
در دههی 80 میلادی، پیر واگ2، ابعاد جدیدی به "برنامهریزی سناریو" افزود. وی ضمن معرفی این روش به مدیران شرکت نفتی شل، بخش جدیدی تحت عنوان "گروه برنامهریزی" بهمنظور بررسی حوادث ممکنالوقوع و تأثیرگذار بر قیمت نفت، تأسیس نمود. او و همکارانش دو سناریو را طراحی نمودند که در آن دستهای از داستانها به همراه قیمتهای احتمالی نفت نمایان شده بود. پس از به وقوع پیوستن شوک نفتی اکتبر 1973 و وقوع جنگ "یومکیپور" در خاورمیانه، مدیرانارشد شرکت نفتی شل، عکسالعمل مناسب و سریع در برابر بحران اتخاذ کردند که باعث جهش بسیار بلند این شرکت نفتی در دنیای مربوط به انرژی شد .[4] در سالهای بعد، استفاده از برنامهریزی سناریو، بهعنوان ابزاری در مدیریت استراتژیک گسترش زیادی یافت، بهطوریکه پس از موفقیت شرکت شل، نیمی از شرکتهای اروپایی و آمریکایی از آن استفاده نمودند .[5]
-2 تبیین سناریو و برنامهریزی سناریو
واژهی "سناریو"، مأخوذ از دنیای تئاتر و مبتنی بر روایت داستان و نیز نقش بازیگران میباشد. اما در مبحث "برنامهریزی سناریو" میتوان گفت، سناریوها، ابزاری بنیادین در فرآیند تفکر استراتژیک کارآفرینان و مدیران هستند که ضمن گسترش مدلهای ذهنی افراد درگیر فرآیند، میزان ایستایی شناختی آنان کاهش مییابد .[3]هرمن کان سناریوها را اینگونه تعریف نموده است: "سناریوها رویدادهای متوالی مفروضی هستند که برای معطوف ساختن توجه به فرآیندهای سببی و نکات مهم تصمیمگیری، ایجاد میشوند" .[1] با توجه به تعریف سناریو میتوان گفت: "برنامهریزی سناریو"، روشی منظم است که از آن برای کشف نیروهای پیشران کلیدی در متن تغییرات شتابان، پیچیدگیهای فوقالعاده و عدمقطعیتهای متعدد استفاده میشود. از این طریق، رهبران و مدیران با نگاه به رویدادهای غیرهمنتظره در آینده و درک عمیق پیامدهای احتمالی ذیربط آنها، چندین داستان متمایز دربارهی آیندههای ممکن را کشف و تعریف مینمایند.
-3 بررسی برخی از کارکردهای سناریوها
بود و پوستما3، دو نسل از سناریوها را از نظر کارکرد مشخص نمودهاند. کارکردهای سنتیتر در نسل اول سناریوها، شامل ارزیابی،گزینش راهبردها و انتخاب استراتژیها است. در کارکردهای اخیر در نسل دوم، هدف از ایجاد سناریوها، آگاه ساختن مدیران از تردیدهای محیطی و گسترش مدلهای ذهنی آنها و آغاز تسهیل فرآیند یادگیری سازمان میباشد .[5] همچنین طبق نظر ویلسون4، سه هدف پیشنهادی عمده برای استفاده از سناریوها در اخذ تصمیمات استراتژیک، عبارتند از: ارزیابی حساسیت و ریسک، ایجاد استراتژیها و ارزیابی استراتژیها .[6]
-4 بررسی فرآیند برنامهریزی سناریو و کاربرد آن در ارزیابی استراتژیها
مبرهن است که استفاده از برنامهریزی سناریو بهمنظور ارزیابی استراتژیها، بهمنزلهی یکی از کاربردهای مهم این تکنیک مطرح میباشد. در واقع، نقشنسبتاً مشخص سناریوها، عمل کردن بهعنوان یک میز آزمون جهت ارزیابی دوامپذیری یک استراتژی موجود میباشد. با قرار دادن یک استراتژی در مقابل سناریوها، بینشی نسبت به کارایی استراتژی در گسترهای از شرایط ممکن، بهدست آمده و ایجاد اصلاحات و یا برنامهریزی اقتضایی مورد نیاز، ممکن میگردد .[7] حال، به بررسی فرآیند برنامهریزی سناریو، طبق شمای کلی در شکل - 1 - میپردازیم:
-1-4 تعیین مسئلهی اصلی
برنامهریزی سناریو، با شناسایی مسئلهی اصلی که موجد یک مشکل واقعی برای مدیریت است آغاز میشود. در این مرحله، حدود مسئلهی اصلی، مشتمل بر: شناسایی مدیران درگیر این مسئله و بعد زمانی مطالعهی سناریو تعیین میشود .[5] بعد زمانی سناریو، دورهای است که استراتژیستها نسبت به متغیرها و چگونگی کنش آنها با شک و عدماطمینان مینگرند.[8]
-2-4 بررسی و شناسایی عدمقطعیتها
پس از تشخیص مسئلهی کانونی و حوزهی تحلیل، باید عواملی را که رویدادهای آینده را تعیین مینمایند، شناسایی نمود. اهمیت این گام در آن است که آینده، در اکنون ریشه دارد و از تعامل پیچیدهی بین بسیاری از تصمیمات و اقدامات انجام شده توسط افراد و سازمانهای مختلف و تغییرات کوچک و بزرگ محیطی، شکل میگیرد .[1]
-3-4 ایجاد سناریوها
از آنجاکه عدمقطعیتها، نتایج ممکن متفاوتی دارند، از تلفیق آنها روایتهای متفاوتی از آینده، ایجاد و ملحوظ میگردد. بهعنوان یکی از رویکردهای گوناگون برای ایجاد سناریوها میتوان به "رویکرد استنتاجی" اشاره نمود. در این رویکرد، مهمترین عدمقطعیتها انتخاب و هر کدام بر روی یکی از محورهای مختصات قرارداده میشوند. سپس حدود بالا و پائین هر عدمقطعیت درنظر گرفته شده و با ترکیب حدود، سناریوهای ممکنالوقوع، ایجاد میشوند. برای کمک به بحث و ارتباط دربارهی سناریوها، به هر سناریو نامی اطلاق میشود که ویژگیهای اصلی آن را نشان میدهد .[3]
