بخشی از مقاله
چکیده:
بدون تردید عمده ترین ویژگی قرن حاضر، گشوده شدن چشم اندازهای جدید در سکونتگاههای انسانی و تمرکز بی سابقه جمعیت در کلانشهرها و جهانشهرها می باشد. طی دهه های اخیر به تدریج محلات نابسامان و سکونتگاههای غیررسمی به طور عمده درحاشیه ی کلانشهرها و شهرهای بزرگ کشور، خارج از برنامه رسمی توسعه شهری و به صورت خودرو شکل گرفته و گسترش یافته است. این محلات خودرو یا حاشیه نشین به بیان درست تر، اسکان غیررسمی نامیده شده اند و کارکرد اصلی آنها تامین زمین و الگوی ساخت متناسب با توان مالی گروه های کم درآمد مهاجر از روستاها یا گروه های کم درآمد و فقیر شهری رانده شده از بافت موجودشهرهاست.
بنابر برآورد برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد، بیش از 50 درصد ساکنان شهرهای کشورهای کم درآمد و 20 درصد کشورهای میان درآمد، در این نوع سکونتگاه ها زندگی میکنند که سنجه های سواد، تندرستی، درآمد و پیشرفت اجتماعی از میانگین شهری در آن کشورها پایین تر است و شایسته ی شان و کرامت انسانی نیست.در مجموع باید گفت اسکان غیررسمی حاصل سیاست های شکست خورده، مدیریت و حکومتداری بد، فساد، مقررات نامناسب،بازار مسکن ناکارآمد، نظامهای مالی غیرپاسخگو و فقدان بنیان های اراده ی سیاسی است. وجود بیش از یک هفتم جمعیت شهرهای تهران، مشهد، تبریز، اهواز، بندرعباس، کرمانشاه و زاهدان در اسکان غیررسمی و رشد سریع آن، هشداری جهت اهتمام جدی به این مسئله است.
چاره جویی دشواری های کنونی این محلات همزمان با پیش نگری مشکلات آتی ناشی از رشد آنها امری ضروری است که اقدامات ویژه و همه جانبه ای متفاوت از روال فعلی را می طلبد. این اقدامات بنا بر ماهیت از یک سو می بایست به صورت یکپارچه وچند بخشی در محیط کالبدی انجام شود و از سوی دیگر باید از اقدامات کالبدی و حتی پیش از آنها با برنامه های اقتصادی-اجتماعی برای این اجتماعات همراه شود لازمه ی این چنین ره گشایی جامع و همهسونگر، همسوئی و همیاری دستگاههای ذیربط است. دراین خصوص محله خضر همدان به عنوان یک سکونتگاه خودرو در نظرگرفته می شود که در ابتدا ازمحدوده شهر فاصله داشته، اما با گذشت زمان وتوسعه کالبدی شهر ،به صورت متصل به شهر همدان قرار گرفته ودارای شرایط خاص کالبدی واجتماعی بوده ودارای ناهنجاری اجتماعی بسیاری می باشد.
واژگان کلیدی: سکونتگاههای غیررسمی، توانمند سازی،محله خضر همدان،مهاجرت،
مقدمه:
جمعیت جهان در پایان دهه اول از هزاره سوم از مرز8،6 میلیارد نفر گذشت و با نرخ رشد سالانه حدود 2،1درصد رو به افزایش است. بر اساس برآورد مرکز اسکان بشر سازمان ملل متحد ، سکونت گاه های غیررسمی،پدیده ای است که بیش از 50 درصد ساکنان شهرهای کشورهای کم درآمد و 20 درصد ساکنان کشورهای میان درآمد را به خود اختصاص داده است..در واقع با وجود نابرابری های موجود در نظام اقتصادی حاکم، دسترسی به بسیاری از فرصتهای رسمی ازجمله مسکن برای بسیاری از فقرا غیر ممکن است، بنابراین راه غیررسمی،فرصت تامین بسیاری از نیازها را برای فقرا مهیا میکند. در حال حاضر مسکن غیررسمی به شیوه ی رایج زندگی میلیون ها نفر بدل شده است؛در حقیقت فقرای شهری ناخواسته و ناگزیر در دام نظامی غیرقانونی و غیررسمی، در این محلات فقیرنشین گرفتار شده ان - هابیتت،[14] - .2006:6 از پدیده های عمده ناپایدار کننده شهری به ویژه در کشورهای در حال توسعه گونه ای از شهرنشینی با مشکلات حاد موسوم به اسکان غیررسمی است که بنابر مشاهدات جهانی که در حال گسترش فزاینده است.
این گونه سکونت گاه ها هر چند جلوه ای از فقر است اما بازتاب کاستی ها و نارسایی های سیاست های دولتی وبازار رسمی نیز محسوب میشوند .اسکان غیررسمی به سبب بازتولید فقر و گسترش آن، به مخاطره انداختن محیط زیست و تحمل هزینه بیشتر برای حل مشکلات در مقایسه با پیشگیری از آنها تهدیدی جدی برای پایداری و انسجام جامعه شهری و نیازمند تدابیر ویژه ای برای ساماندهی وضعیت کنونی و جلوگیری از گسترش آنها در آینده است.ازآنجا که اسکان غیررسمی از زمینه ای فراتر از مکان آن نشات میگیرد و بر محیطی فراتر از مکان آن نیز تاثیر میگذارد، چاره جویی این مساله به سیاست گذاری و اقداماتی نه فقط در سطح محلی آن بلکه در سطح ملی نیاز دارد - وزارت مسکن و شهرسازی، - 1:1382شهر همدان به نحو گسترده ای با معضل حاشیه نشینی مواجه است، مناطق حاشیه ای به صورت کمربندی از شمال غربی تا جنوب شرقی شهر را در برگرفته و رشد قارچ گونه این مناطق همچنان ادامه یافته، به نحوی که جغرافیای فیزیکی شهر را دستخوش ناهمگو نی وناهنجاریهای شدید کرده است.پژوهش حاضر با اعتقاد به اینکه چاره نهایی اسکان غیررسمی و پیشگیری کامل از تکوین آن در گرو تحولات ساختاری درازمدتی است که ریشه کنی فقر، توسعه همه جانبه و ایجاد تعادل های منطقه ای در کشور را به دنبال دارد، لیکن راهبردهاو سیاست های پیشنهادی خود را به ویژه با تاکید بر راهبرد نوین توانمندسازی در محدوده واقعیت های موجود مطرح میسازد
بیان مسئله:
درپی اجرای سیاست های برنامه ریزی شهری در دهه های گذشته در سطح کشور و با تمرکز هرچه بیشتر فعالیت ها و امکانات در سطح شهرها و از طرفی عدم توجه به سکونت گاه های روستایی ،ساکنان روستا با مهاجرت به شهرها و ساکن شدن در حاشیه شهرها و یا روستاهای اطراف شهر مشکلات حاشیه نشینی در سطح شهرهای کشور را افزایش داده اند.توامندسازی محلات حاشیه نشین شهری به دنبال اصول و ضوابطی است که قابلیت اجرایی در سایر مناطق مشابه را دارا باشد و بتواند بر مشکلات موجود فائق آمده و به بهبود وضع ساکنین محلات کمک کند. افزایش سرعت رشد جمعیت جوان در دو قرن اخیر، خصوصا افزایش جمعیت شهرنشین موجب تمرکز جمعیت در قطب های توسعه و رشد شده است. این تمرکز در قرن بیستم خصوصا در شهرهای بزرگ جایی که محل انباشت ثروت و سرمایه بود اتفاق افتاده است به طوری که در سال 1999 سه میلیارد نفر از مردم دنیا در شهرها و بیش از یک میلیارد نفر در 352 کلان شهر سراسر جهان زندگی میکردند هرچند امروزه سرعت رشد شهرنشینی در کشورهای توسعه یافته در وضعیت مناسب و کنترل شدهای قرار دارد، اما رشد شتابان آن در کشورهای درحال توسعه کاملامشهود است. این امر موجب رشد مناطق کلانشهری این کشورها شده است - داودپور،[3]. - 13:1384
یکی از عوارض و پدیده های این عصر، در همه جای جهان و به ویژه در جوامع در حال توسعه، گسترش بی مرز و خارق العاده قطب های تمرکز اجتماعی، اقتصادی، صنعتی و رشد غولآسای شهرهای بزرگ و متوقف شدن رشد طبیعی شهرهای کوچک و دورنمای خالی از جمعیت شدن حوزههای روستایی است که هرچه تلاش میکنیم آنراپدیده ای طبیعی و ناشی از علل اقتصاد بلکه نتیجه اجتناب ناپذیر"آهنگ توسعه"تلقی کنیم، باز نمیتوانیم و به هر حال از نظر نتیجه دست کمی از یک تراژدی ندارد. حاصل توصیف مذکور، امروزه بوجود آمدن پدیده ای و البته معضلی است که ما آنرا اسکان غیررسمی یا سکونتگاههای غیررسمی می نامیم. بر اساس بررسیهای انجام شده حدود 42 درصد از جمعیت شهرنشین کشورهای جهان سوم در سکونتگاههای غیررسمی ساکن هستند - داودپور،[3]. - 13:1384عمده حاشیه نشینان، مهاجران روستایی هستند که به دلیل پایین بودن سطح مهارتهای فنی و سطح سواد و فرهنگ نمی توانند جذب شهر شوند، لذا در زمینه ای نامرغوب حاشیه شهر- به صورت مجاز یا غیرمجاز- سکونت اختیار میکنند - پیری،1،[2]. - 1384
به عبارتی دیگر، حاشیه نشینان اکثرا افراد مهاجر روستایی و عشایر هستند که اغلب فاقد مهارت لازم شهری وبعضا نیمه ماهرند. این افراد بیشتر به علت عوامل رانش زادگاه خود و کمتر به دلیل عوامل جاذب شهری، زادگاه خود را ترک کرده و به شهرها روی میآورند. آنها به دلیل عدم تطبیق با فرهنگ و محیط شهر و بر اثر عوامل پس ران شهری، جذب محیط های شهری نمی شوند و به تدریج با طبقات محروم شهر درهم آمیخته و در کانون های بهم پیوسته یا جدا از یکدیگر در بخش های نامرغوب شهر سکنی می گزینند. به صورتی که محل سکونت و نوع مسکن آنها با محل سکونت متعارف شهری، آشکارا مغایرت دارد و مالکیت آنها کاملا غصبی است. اگرچه محلات حاشیه نشین در داخل یا حاشیه شهر قرار دارند، لیکن از لحاظ اجتماعی- اقتصادی، این گروه اکثرا جذب نظام اجتماعی - اقتصادی شهر نشده اند و به لحاظ فرهنگی و سیاسی نیز در انزوا هستند - هیراسکار، 108،[11]. - 1376
بنابر اعلام مرکز اسکان بشر ملل متحد در سال 1996 یک پنجم جمعیت جهان فاقد خانه ای در شان زندگی انسان بودند، که دامنه گسترده ای از بی سرپناه ها و خیابان خواب ها تا آلونک نشینان را در بر میگرفت.در کشور ما نیز اسکان غیررسمی با رشد سریع تری مواجه بوده است و برآورد میشود که یک پنجم جمعیت شهری در اینگونه سکونت گاه ها مستقر باشند. در واقع اسکان غیررسمی یکی از چهره های بارز فقر شهری است که درون یا مجاور شهرها - به ویژه شهرهای بزرگ - به شکل خودرو، فاقد مجوز ساختمان و برنامه رسمی شهرسازی با تجمعی از اشخاص کم درآمد در سطح نازلی از کمیت و کیفیت شهری شکل میگیرد و با عناوینی همچون حاشیه نشینی، زاغه نشینی، سکونتگاههای غیرقانونی، بی قاعده، خودرو و غیررسمی نامیده میشود. بنابراین اسکان غیررسمی، مساله گذرا و با ابعاد محدود نبوده و توافقی بر بقا، باز تولید و بسط آن وجود دارد که حاکی از عدم کفایت راه حلها و سیاست های شهری متداول است و ره یافت و اقدامات مفیدی را میطلبد - صرافی،1 ،[7]. - 1381
محیط زندگی این سکونت گاه ها پذیرای نابهنجاریها و برانگیزاننده آسیب های اجتماعی است که گاه در استدلالی وارونه علت پیدایش این سکونت گاه ها قلمداد می شوند. شرایط کالبدی اسکان غیررسمی در ایران و محرومیت و تبعیض در قیاس با دیگر نواحی شهری و فقر و فساد فزاینده اجتماعی، آنها را کانونی بحرانی و ضد توسعه پایدارانسانی نموده است. مجاورت اسکان غیررسمی با شهرها به ویژه کلانشهرها، از موانع ایفای نقش کلیدی شهرها درتوسعه ملی و پیشتازی آنها در استفاده از فرصت های برآمده از جهانی شدن اقتصاد است و جای تردید نیست که درفرایند جهانی شدن، تعداد کثیری از شهروندان به حاشیه رانده شده و از بسیاری از حمایت های اجتماعی نیز محروم میشوند. با این اوصاف، پرداختن به مساله اسکان غیررسمی نه تنها ضرورتی برآمده از ارزشهای اعتقادی و انسانی بلکه سازگار با منافع اجتماعی و پایداری سکونت گاه ها و توسعه ملی است. نباید فراموش کرد که فقردر"هرجا"تهدیدی برای"همه جا"است. با توجه به واقعیت گفته شده ره یافت توانمندسازی بعد از 1985میلادی در کشورهای آمریکای لاتین، آسیا و آفریقا به کارگرفته شده که در ایران از سال 1382 با تصویب سند ملی توانمندسازی سکونت گاه های غیررسمی توسط هیات وزیران و با تشکیل ستادهای ملی، استانی و محلی، توانمندسازی به صورت جدی پیگیری و دنبال میشود - پیری، 1384،[2]. - 2
این در حالی است که پدیده اسکان غیررسمی از جمله معضلات اجتماعی و شهری ایران است که این معضل، از دهه 1340 در جامعه ایران بر اثر بروز یک سلسله عوامل گوناگون اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی گسترش یافت.امروزه در جهان، سیاست تخریب و تخلیه اجباری اسکان غیررسمی کاملا مطرود و خلاف پایه ترین حقوق بشردانسته شده است و آنچه واقع بینانه و نوع دوستانه مورد نظر است راه حل مداراگرایانه و اصلاح تدریجی در راستای یکپارچگی با شهر رسمی است. این گونه راه حل براساس بسیج سرمایه درونی این گونه سکونت گاه ها که مهمترین آن نیروی کار جوان و با انگیزه است و با یاری و تسهیل کنندگی بخش دولتی امکانپذیر است. نقش بخش دولتی در واقع برقراری حکومت داری مناسب است که در آن قانونمندی، پاسخگویی، شفافیت و سازوکارهای مردم سالارانه در تصمیم گیری های مرتبط با اقشار کم درآمد، کلیدی است . این سطحی از تمرکززدایی و واگذاری امور به سطح محلی رامی طلبد. بنابراین در توانمند سازی اجتماعات غیررسمی، رشد اقتصادی یک ضرورت است ولی رشدی از درون، در برگیرنده و بهره مند کننده عادلانه جمع باشد. در اینگونه ره یافت، هدف، تحویل فرآورده های توسعه نیست بلکه هدف تحول فرایند منجر به توسعه است - صرافی[8]. - 10:1381 سؤالات تحقیق:
چگونه میتوان به توانمندسازی این محله پرداخت؟
چگونه میتوان به ترویج اسکان رسمی در این محله اقدام نمود؟ عملکرد مدیریت شهری تا چه میزان به ناهجاری در محلات حاشیه نشین تاثیر میگذارد؟
فرضیات تحقیق:
-1به نظر می رسد وجود ناهنجاری در محلات حاشیه نشین به دلیل فقدان مدیریت شهری باشد .
-2به نظر می رسد ساکنان اینگونه محلات مهاجرین روستا نشین و افراد با وضع مالی نامناسب باشند .
-3به نظر می رسد تامین اعتبارات لازم از برنامه های حکومتی به ترویج اسکان رسمی در این محلات کمک می کند.
-4به نظر می رسد با مشارکت مردم و دولت در این محلات می توان به اوضاع اقتصادی و اشتغال آنها نیز کمک نمود.
