بخشی از مقاله
شناسایی و تحلیل شاخص های زیست پذیری اجتماعی سکونتگاههای روستایی مرزی با تاکید بر پدافند غیرعامل (مطالعه موردی: دهستان قرقری)
چکیده
کاملا واضح است که بعد اجتماعی برای زیستپذیری هر منطقهای ضروری است. مسائلی پیرامون سبک زندگی، سطح مصـرف، رفتارها و ترجیحات مردم، چند فرهنگی و برابری، تاثیراتی را هم بر زیسـتپـذیری و هـم بـر پایـداری منطقـه دارد. یـک مکـان زیستپذیر به لحاظ اجتماعی میتواند به واسطه سطوح پایین محرومیت، پیوستگی اجتماعی قوی، ارتباطات خوب و پویایی میان لایههـای اجتماعی، روحیه جمعی و غرور مدنی، دامنه وسیعی از شیوههای زندگی، روابط موزون یک جامعه بـا طـروات توصـیف کنـد. لـذا هـدف از انجام این تحقیق شناسایی و تحلیل شاخصهای زیستپذیری اجتماعی سکونتگاههـای مـرزی بـا تاکیـد بـر ملاحظـات پدافنـد غیرعامل میباشد. روش تحقیق حاضر به صورت پیمایشی بوده، جامعه آماری پژوهش شامل کلیه خانوارهای روسـتایی دهسـتان قرقری که شامل 43 روستا، که به صورت نمونه، تعداد 333 مورد برای پاسخگویی به پرسشنامه از طریق فرمول کوکران انتخـاب شد. تجزیه و تحلیل دادهها از طریق نرمافزار SPSS و آزمونهای آماری صـورت گرفتـه اسـت. نتـایج حاصـل از آزمـون T تـک نمونهای مؤید آن است که: دسترسی دانشآموزان بـه مـدارس شـهر مجـاور بـا میـانگین 2/95، ضـریب تغییـرات 1/3 و سـطح معناداری 0/000 بیشترین میانگین و کیفیـت مـدارس بـا میـانگین 0/018، ضـریب تغییـرات 1/009 و سـطح معنـاداری 0/000 کمترین میانگین را به خود اختصاص دادهاند.
واژگان کلیدی: زیستپذیری،سکونتگاههای روستایی مرزی، پدافند غیرعامل، اجتماعی، آزمون T تک نمونهای.
مقدمه
توسعه پایدار روستایی تحولات مستمر و همه جانبهای است که در چارچوب آن ظرفیـتهـا و توانـاییهـای اجتماعـات روستایی در جهت رفع نیازهای مادی و معنوی و مشارکت موثر در فرآیندهای شکلدهنده نظام سکونت محلی رشد و تعـالی مییابد. در واقع توسعه روستایی فرایندی چند بعدی اسـت کـه موضـوع آن بهبـود و ارتقـای کیفیـت زنـدگی اقشـار فقیـر و آسیبپذیر روستایی است و با بهرهگیری از سازوکارهایی چون برنامهریزی، سازماندهی، تقویت خود اتکایی فـردی و جمعـی و ایجاد دگرگونی مناسب در ساختارهای ذهنی و اجتماعی روستاییان تلاش میکند که قدرت، توان و اختیار بهرهگیـری آنـان از قابلیت ها و منابع در اختیار را تقویت کند تا از این طریق بتوانند وضعیت موجود را به وضعیت مطلوب تغییـر دهنـد (ازکیـا وغفاری،.(154 :1384 پیشرفت اقتصادی در هر کشوری اعم از توسعهیافته یا توسعهنیافته از طریق توسعه اجتماعی امکانپـذیر است. منظور از توسعه اجتماعی دستیابی به مناسباتی است که امکان تـأمین سـلامت جسـمی، روانـی، مشـارکت اجتمـاعی، احساس آزادی، آگاهی و عدالت را فراهم کند. توسعه اجتماعی مکمل توسعه اقتصادی است و در فرایند توسعه اقتصـادی بـه ویژه در مورد کشورهایی نظیر ایران، نمی توان توسعه اجتماعی را حتی به طور موقت کنـار گذاشـت (آل آقـا،.(154: 1384 در این میان مقوله زیستپذیری1 در کنار پایداری به عنوان شعار و گفتمان برنامهریزی عمومی پدید آمده است. در واقـع رقابـت بین زیستپذیری و پایداری و نقشی که میان دولت و مطبوعات و دانشگاهیان به طور فزایندهای وجود دارد، به تثبیت مفهـوم زیستپذیری و این استدلال که افراد حق فضاهای زیستپذیر را دارند، میباشد .(Pacione, 2003) این انگاره به طـور کلـی مفهومی پیچیده و نسبی است. پیچیده است از آن رو که مسلما عوامل متعددی در بهبود شرایط زندگی فـرد و جامعـه دخیـل میباشد و نسبی است از آن جهت که ممکن است اصول و مشخصههایی که در یک جامعه به عنوان شـرایط مطلـوب بـرای زندگی تصور میگردد، از منظر دیگـر و در بخـش دیگـری از جهـان همـان ویژگـیهـا، بـه شـدت نـامطلوب بـه نظـر آیـد .(Konx,2011: 54) از آنجایی که، روستا و روستانشینی در ایران از جایگاه و اهمیت بسیار برخورداری اسـت، عـدم توجـه بـه فضاهای روستایی، بیتوجهی به توان و امکانات تولیدی نواحی روستایی و نیروی انسانی پرتوان روسـتا از مشـکلات اساسـی در دستیابی به توسعه روستایی است. مقوله توسعه که از امکانات اولیه مادی گرفته تا وضعیت آرامش روانی، پهنـه وسـیعی از زندگی فرد را در برمیگیرد. هدف توسعه در سطوح محلی، ملی و بینالمللی بهبود کیفیت زندگی است و آینده بشر متکی بـه درک بهتر سازههایی خواهد بود که بر کیفیت زندگی تاثیر گذارند؛ بنابراین، پژوهش حاضر در مورد کیفیـ ت زنـدگی، در پـیش برد برنامههای توسعه پایدار در مناطق روستایی انکارنشدنی است؛ بر این اسـاس، شـاخصهـای زیسـتپـذیری اجتمـاعی در سکونتگاههای روستایی مرزی، به عنوان یکی از مفاهیم نو در پژوهشهای برنامهریـزی سـکونتگاهی اهمیـت و موضـوعیت یافته و انجام تحقیق حاضر تلاشی در این راستاست. هدف ایـن تحقیـق شناسـایی و تحلیـل شـاخصهـای زیسـتپـذیری اجتماعی در سکونتگاههای روستایی مرزی با تاکید بر ملاحظات پدافند غیرعامل میباشد. در این راستا در تحلیـل و شـناخت شاخصهای زیستپذیری اجتماعی روستاهای مورد مطالعه سوال زیر مطرح میگردد:
- سطح مطلوبیت زیستپذیری (فعالیت- زیست) سکونتگاههای روستایی مرزی دهستان قرقـری در حـوزه اجتمـاعی بـا تاکید بر ملاحظات پدافند غیرعامل چگونه است؟
مبانی نظری
مفهوم "زیست پذیری"، از جمله مفاهیم نوین و نوظهور در ادبیات جغرافیا و برنامهریزی روستایی است. این واژه، به دلیل اهمیـت تهدیدهای موجود در وضعیت کیفیت زندگی در سکونتگاههای روستایی، رشد یافتـه اسـت. گـاه واژه زیسـتپـذیری بـه گونـهای استفاده میشود که مفهومی بسیار نزدیک بـا مفهـوم سـرزندگی و اصـول دسـتیابی بـه آن را دارد و تاکیـد کمتـری بـر مسـائل زیستمحیطی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و غیره میکند. به عبارتی زیستپـذیری در معنـای کـلان و اصـلی خـود بـه مفهـوم دستیابی به قابلیت زندگی است (ساسانپور و جعفری اسدآبادی، .(4 :1392 همچنین زیستپذیری را قـابلیتی در محـیط سـکونت میدانند که امکان برخورداری از یک سکونت آرام، امن، ارزشمند، متعامل و پایدار با برخورداری از رفاه اجتماعی و روانی همراه بـا احترام به طبیعت و عدم اتلاف منابع طبیعی را از طریق تقویت زندگی اجتماعی، فضاهای جمعی و پیوند و پیوسـتگی بـین مکـان تجمع و فعالیت با گزینههای حمل و نقلی متنوع فراهم میآورد .(Miller and others, 2013: 1-2) میتوان گفت زیسـتپـذیری مفهومی چندگانه و دارای سلسله مراتبی است که ممکن است در سطوح مختلف و در قالب معیارهـا و زیرمعیارهـا شـکل بگیـرد.
بنابراین نظیر مفهوم کیفیت زندگی باید در قلمروها و معیارها و شاخصها طبقهبندی گردد (بنـدرآباد و احمـدینـژاد، .(62 :1393 شاید وقتی که زیستپذیری در برابر مفهوم مشابه و محبوب توسعه پایدار قرار گیرد، بهتر درک شود. توسعه پایدار مفهـومی اسـت که درک آن برای افراد مشکل، کاربرد آن برای برنامهریز سخت، و پیادهسازی آن در مقیاسهای محلی مشکل و چـالش برانگیـز است. این مفهوم به بلندمدت اشاره دارد و طبق تعریف، چشماندازی جهانی را فرض میکند ( .(Daly, 2011, 18
زیستپذیری اجتماعی به وسیله فعالیتها و تعاملات اجتماعی به علاوه ماهیت ارتباطات اجتمـاعی سـنجیده مـیشـود. یـک مکان زیستپذیر به لحاظ اجتماعی می تواند به واسطه سطوح پـایین محرومیـت، پیوسـتگی اجتمـاعی قـوی، ارتباطـات خـوب و پویایی میان لایههای اجتماعی، روحیه جمعی و غرور مدنی، دامنه وسیعی از شیوههـای زنـدگی، روابـط مـوزون یـک جامعـه بـا طروات توصیف گردد (خستو و سعیدی رضوانی، 71 :1389؛ امـینزاده گـوهرریزی و روشـن، .(5 :1392 اجتماعـات زیسـتپـذیر مکانهای هستند که حمل و نقل، مسکن و توسعه تجاری در آنها منطبق بر تعادل دسترسی و گزینـههـای پایـدار سـفر از نظـر زیستمحیطی است .(US DOT, 2010) هنگامی که ضعف عمومی در زندگی اجتماعی وجود داشته باشد، افسرگی، اعتقاد به بـی نظمی، خشونت، درگیری گروهی، حتی خشونت و استبداد ممکن است منتشر شود.
روستاهای مرزی، سکونتگاههایی هستند که، در عین حال که عرصههای شکلگیری و رشد و تداوم فرصتها و تهدیـدها بـه شمار میآیند، بر کیفیت زیست و نحوه تامین نیازهای ساکنان تاثیر مینهند. از جمله مناطقی کـه بایـد سـطح توسـعهیـافتگی در آنها توسعه یابد، مناطق مرزی است. این مناطق به دلیل تماس با محیطهای گوناگون داخلی و خـارجی از ویژگـیهـای خاصـی برخوردارند (احمدیپور و همکاران، .(2 :1387 ویژگیهایی چون دوری از مرکز، انزوای جغرافیایی، ناپایداری سکونت، تفاوتهـای فرهنگی، تهدیدات خارجی، تبادلات مرزی و غیره اهمیت ویژهای را در برنامهریزیهای توسعه، امنیـت و آمـایش کشـور بـه ایـن مناطق داده است. دوری از مرکز به خصوص در نظامهای حکومتی باعث عقبماندگی مناطق مرزی از حیث توسـعه همـه جانبـه شده و این مناطق را از نظر شاخصهای توسعه در پایینترین حد قرار داده است (زرقانی، .(181 :1386 چنین دغدغههائی موجـب شده است که مناطق مرزی و تاثیرات مرزی در تحقیقات توسعهای اعم از اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیک مورد توجه قـرار گیرنـد زیرا که این استنباط و تصور ایجاد شده است که این مناطق جغرافیایی ویژه موجب سازگاری، همسانی اقتصادی، تثبیت امنیـت و پایداری جمعیت میگردند .(Niebuhr, 2002: VI) همچنین در ادبیات نوین جغرافیا و برنامهریزی روستایی در خصوص کاربسـت و اجرای برنامههای توسعه به نحوی که زیستپذیری (مطلوبیت فعالیت و زیست) سکونتگاههای روستایی مرزی به حـد مطلـوب برسد، ملاحظات پدافند غیرعامل مورد تاکید قرار گرفته است.
پیشینه تحقیق
قربانزاده و همکاران (1391) در پژوهشی به بررسی "نقش اعتماد مردم به نهادهای نظم و قانون و تاثیر آنها بر میزان امنیت اجتماعی نقاط مرزی (مطالعه موردی: شهرستان مرزی بازرگان استان آذربایجان غربی)" پرداختد. نتایج تحقیق نشان میدهد که، میزان اعتماد به نیروی انتظامی در شهرستان مرزی بازرگان از روستاهای اطراف آن بالاتر است .همچنین نتایج پژوهش مشخص نمود که تعداد رجوع افراد به نهادهای قانونی به نسبت جمعیت در شهر بسیار بیشتر از روستاها بود. با توجه به نتایج حاصله مشخص گردید که میزان رضایت از نیروی انتظامی به عنوان یک نهاد قانونی برای تامین امنیت اجتماعی در سطح قابل قبولی قراردارد. خراسانی و همکاران (1391) سنجش و ارزیابی زیستپذیری روستاهای پیرامون شهری را مورد مطالعه قرار دادند، نتایج این پژوهش نشان داد، زیستپذیری این روستاها در مجموع شرایط مطلوبی ندارد و بیشتر روستاها در وضعیت نامطلوبی به سر میبردند. دیگر اینکه ابعاد اقتصادی و اجتماعی زیستپذیری روستاها در سطح متوسط است و بعد زیستمحیطی در وضعیت نامطلوب قرار دارند. بدری و همکاران (1392) سنجش شاخصهای ذهنی کیفیت زندگی در نواحی روستایی شهرستان ترکمن را مورد بررسی قرار دادند، که به این نتایج دست یافتند، بالاترین میزان رضایت از کیفیت زندگی در قلمروهای کیفیت تعامل و همبستگی اجتماعی و کیفیت امنیت و کمترین میزان آن نیز در قلمروهای اشتغال و درآمد و گذران اوقات فراغت وجود دارد. پروژه ایجاد جوامع زیستپذیر، در ایالات متحده (2000) پروژه ایجاد جوامع زیستپذیر در ایالات متحده امریکا، این اهداف را برای بهبود زیستپذیری اجتماعات محلی در این کشور در نظر گرفته است: احیای اجتماعات محلی موجود، بهبود محیطزیست و سلامت عمومی و کیفیت زندگی، تامین امکانات حملونقل بیشتر، بهبود کیفیت مداری و تبدیل آنها به مراکز محلهای، توسعه فرصتهای اقتصادی، افزایش امنیت اجتماعی و پیشگیری از جرم، حفاظت از اراضی زراعی و فضاهای باز و ایمنی در برابر مخاطرات محیطی.
