بخشی از مقاله
خلاصه
پدافند غیر عامل در حال حاضر یکی از مؤثرترین و پایدارترین روشهای دفاع در مقابل تهدیدات خارجی، همواره مد نظر اکثر کشورهای جهان قرار داشته است. در ایران نیز بهکارگیری دفاع غیر عامل با توجه به موقعیت استراتژیک نواحی مرزی کشور به دلیل دارا بودن مرزهای خشکی و آبی و تأکید بر توسعه و آبادانی آنها، دارای اهمیت ویژهای است.
از سویی توجه به آسیبپذیری این مناطق در مواقع تهدیدات دشمن و مخاطرات جنگی، ضرورت بهکارگیری دانش پدافند غیرعامل را که به دنبال کاهش سطح آسیبرسانی، تهدید، افزایش ایمنی در سطوح مختلف جامعه بهویژه برای ساکنین بومی این مناطق و مصونیت آنها از هرگونه تعدی و تعرض است، اجتنابناپذیر میسازد.
جایگاه پدافند غیرعامل در آمایش مناطق مرزی کشور، به دلیل موقعیت ژئواستراتژیکی و قرارگیری بیش از نیمی از استانهای کشور در مرزهای بینالمللی با کشورهای همجوار، از جایگاه ویژهای در نظام برنامهریزی کشور برخوردار است.
در این بین نقش پدافند غیر عامل و آمایش مناطق مرزی، برجسته میشود، بهطوری که ساماندهی فضایی این مناطق با رویکرد پدافند غیرعامل برای تأمین امنیت اهمیت مییابد. بنابراین، هدف این مقاله، تبیین جایگاه و ملاحظات پدافند غیرعامل و بهکارگیری راهبردهای پدافند غیرعامل در آمایش مناطق مرزی در برنامهریزیهای کشور است. مقاله حاضر بر مبنای ماهیت؛ بنیادی، بر مبنای روش؛ توصیفی- تحلیلی و از نظر ابزار گردآوری اطلاعات، اسنادی است.
.1 مقدمه
هم اکنون حوزه جغرافیایی بااهمیتی چون مناطق و نواحی مرزی به دلایلی از قبیل انزوای جغرافیایی، ناهماهنگیها، ناامنیهای ناشی از جنگ تحمیلی و عوامل محدودکننده امنیت سرمایهگذاری، از چرخه پیشرفت و توسعه بازماندهاند
ارتباطات و پیوندهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی ساکنان مناطق مرزی با آن سوی مرز و آسیبپذیریها و تهدیدات مختلفی که در این مناطق وجود دارد، مناطق مرزی را واجد اهمیت و ویژگیهای خاصی نموده است که باید در مطالعات آمایش سرزمین مورد توجه قرار گیرد.
با در نظر گرفتن این ویژگیهاست که آمایش سرزمین و بهتبع آن ملاحظات دفاعی و امنیتی مناطق مرزی با سایر مناطق مرکزی کشور تفاوتهای اساسی پیدا میکند.[2] در این راستا امنیت مرزی پشتوانهای محکم برای امنیت انسانی با ابعاد متنوعش در داخل کشور است و هر گونه ناامنی در مرز قادر است در سیستمهای اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و نظامی داخل کشور اخلال ایجاد نماید و در مقابل امنیت مطلوب قادر است در حد خود در امنیت مرزی و داخلی کشور سهم بسیار برجستهای را به خود اختصاص دهد.
در واقع توسعهنیافتگی مناطق مرزی، ارتباط مستقیمی با عدم تعادل بین مناطق مرزی و مرکزی یک کشور دارد. همچنین با گسترش ناامنی و توسعهنیافتگی در مناطق مرزی، نتایج آن بهطور مستقیم و بلافاصله به کل کشور منتقل میشود
پرداختن به ملاحظات آمایش سرزمین با رویکرد دفاعی و امنیتی در مناطق مرزی کشورکه خود بخش مهمی از دفاع کشور میباشد ضرورتی انکارناپذیر بوده و میتواند باعث کاهش آسیبپذیری و خسارات و تلفات انسانی و ایمنسازی و حفظ مراکز حساس و مهم و زیرساختهای دفاعی کشور در جهت توسعه ایمن و پایدار و ایجاد بازدارندگی دفاعی شود
بر این اساس، مدیریت و کنترل کردن مرزها میتواند نقش برجستهای در تأمین امنیت و کاهش آسیبپذیری کشور داشته باشد و از آنجا که هدف اصلی پدافند غیرعامل کاهش آسیبپذیری کشور است حرکت به سمت برقراری امنیت در مناطق مرزی میتواند نقش مؤثری در کاهش آسیبپذیری کشور داشته باشد.
.2 بیان مسأله
وجود مبادلات و پیوندهای فضایی دو سوی مرز بین کشورهای مجاور و آسیبپذیری و تهدیدات مختلف در این مناطق، اهمیت ویژهای را در فرآیند توسعه و برنامهریزی آمایش سرزمین به مناطق مرزی داده است؛ بخصوص در کشور ایران که دارای مرزهای طولانی بوده و 15 استان از 31 استان کشور مرزی است، اهمیت اینگونه مطالعات را بیشتر نشان میدهد. بر اساس مستندات، مطالعات و تحقیقات انجامشده در سالیان اخیر ملاحظه میشود که به دلیل اهمیت و حساسیتهای ویژه مناطق مرزی، توجه خاصی در جهان به مطالعات آمایش این مناطق شده است.
امروزه شناسایی ماهیت و جنس تهدید و همینطور شناخت حوزههای تهدید و بررسی محیط داخلی و خارجی، میتواند ما را در حوزههای جدید بهسوی پایداری ملی و کاهش آسیبپذیری هدایت کند. آمایش مناطق مرزی دارای ابعاد ارزشی، سیاسی و دفاعی- امنیتی و غیره است. یکی از مهمترین ابعاد، بعد دفاعی- امنیتی آن است. تاکنون در طرحهای مختلف آمایش، دیدگاههاعمدتاً بر امر توسعه تأکید داشته و به ملاحظات دفاعی امنیتی جهت دفاع سرزمینی و حفاظت از تأسیسات و امکانات حساس و حیاتی توجه نشده است.
حال آنکه اعمال دیدگاههای دفاعی و امنیتی در طرحهای آمایش و توسعهای نشاندهنده هم پیوندی عملکردی میان فعالیت از یک طرف و تشکیلات دفاعی از طرف دیگر است. از آنجایی که بخش مهمی از مبانی و اصول برنامه آمایش سرزمین در زمینه توجه به ملاحظات امنیتی و دفاعی کشور است و اینکه ملاحظات دفاعی و امنیت بسترساز توسعه هر کشوری هستند، توجه به بهکارگیری اصول پدافند غیر عامل بهعنوان مجموعه اقداماتی که کشور را در جهت رسیدن به وضعیت امن تر افزایش بازدارندگی و کاهش آسیبپذیری ناشی از حملات نظامی یاری میدهد، ضروری است.
متأسفانه در کشور تاکنون توجه زیادی به موضوع جایگاه و نقش پدافند غیر عامل در برنامهریزی آمایش سرزمین بهویژه در مناطق مرزی کشور و پیوستگی و ارتباط توسعه و امنیت در این مناطق نشده است. در راستای هدف تحقیق، سعی شده است که ضرورت پدافند غیر عامل در طرح آمایش مناطق مرزی کشور مورد بررسی قرار گیرد.
.3 روش تحقیق
این تحقیق بر مبنای هدف، از نوع بنیادی است و بر مبنای ماهیت و روش، از نوع تحقیقات توصیفی - تحلیلی میباشد و روش جمعآوری اطلاعات اسنادی و کتابخانهای است.
.4 مبانی نظری
پدافند غیرعامل
واژه پدافند از دو جزء »آفند« و »پد« تشکیل شده است که به معنای »ضد، متضاد، پی و دنبال« بوده و هرگاه قبل از واژهای قرارگیرد، معنای آن واژه را معکوس مینماید و واژه »آفند« نیز به مفهوم »دشمنی، جنگ، جدال و پیکار« است. وجه تمایز پدافند عامل، ابزاری است که نیاز به مدیریت مستقیم و کاربردی انسان دارد و مشتمل بر ابزار و آلات جنگی، سازماندهی، آموزش و مدیریت نیروها میباشد. در حالی که مدیریت غیرعامل امکانات معماری در زمینه مهندسی جنگ است بهگونهای که بدون ابزار و توانمندی، نیروی رزمی و دفاعی را افزایش دهد. بر همین اساس اقدامات پدافند غیرعامل را »مجاهدت خاموش« مینامند
دفاع غیر نظامی در زمان جنگ »جزء لاینفک پدافند عامل« و در زمان صلح »عنصر مهمی در مدیریت بحران« محسوب میشود .
تعریف پدافند غیرعامل از سوی مراکز مختلفعمدتاً از وجوه مشترکی برخوردار است که بیشتر متمرکز بر وجه افزایش بازدارندگی حملات و کاهش آسیبپذیری در برابر حملات و تهدیدهاست
پدافند غیرعامل از طریق توسعه ظرفیتهای دفاعی و ارتقاء آستانهی تحمل عمومی، ضمن افزایش توان بازدارندگی ملی و مقاومت مردمی و در عین حال، افزایش هزینه تهاجم، تردید اساسی در اراده تهاجمی دشمن ایجاد میکند
پدافند غیرعامل با مفهوم کلی دفاع در برابر تهاجم، بدون استفاده از سلاح و درگیر شدن مستقیم، کاربست ویژهای مبتنی بر اصولی دارد که در اکثر منابع علمی و نظامی شامل موارد همشکل و
همرنگسازی1 - استتار - ، پنهانسازی2 - اختفا - ، پوششدهی3، جداسازی و پراکندگی4، فریب استراتژیک5، مقاومسازی6 و هشدار دهی7 می باشند .
در واقع هر اقدام غیر مسلحانهای که موجب کاهش آسیبپذیری نیروی انسانی، ساختمانها، تأسیسات و تجهیزات و اسناد و شریانهای کشور، در مقابل تهدیدات انسانساز گردد، پدافند غیرعامل خوانده میشود. پدافند غیرعامل یکی از شاخههای مدیریت بحران است و به تمهیداتی گفته میشود که انسانها و ساختههای دست آنها را در برابر خطر جنگ محافظت مینماید
طبق مصوبه مجمع تشخیص مصلحت نظام، پدافند غیرعامل عبارت است از مجموعه اقدامات غیرمسلحانه که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیبپذیری، تداوم فعالیتهای ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن میگردد
پدافند غیرعامل و آمایش سرزمین
آمایش سرزمین در رابطه با بخش دفاع، استقرار بهینه واحدهای نظامی در فضا برای تأمین حداکثر قابلیت دفاع و حداقل آسیبپذیری میباشد. استقلال، تمامیت ارضی و حاکمیت ملی و منافع کشور، حفظ و تأمین منافع ملی در خارج از مرزهای کشور و حفظ و استقرار نظم و امنیت عمومی و تأمین آسایش عمومی و مرزی و حقوقی و قانونی مردم از اهداف کلی آمایش سرزمین میباشد [2]؛ بنابراین میتوان پدافند غیرعامل را در حوزه آمایش سرزمینی را بدین ترتیب تعریف نمود:
کلیه راهبردها، برنامهها و الزامات آمایشی مثل تمرکززدایی، ایجاد تعادل، اختصاص عملکرد مناسب و انتخاب بهینه مقیاس و غیره برای پاسخگویی این آسیبپذیریها و ضعفها - شامل عدم تعادل، تمرکز و... - در برابر تهدیدات نظامی به شکلی که با این مجموعه اقدامات بتوان یک پایداری نسبی در زیرساختها، شهرها و مردم در برابر تهدید ایجاد کرد به شکلی که با عملی شدن تهدیدات نظامی دشمن فرضی کشور، استان، شهر، بخش، دستگاه، محله و مردم در درون این قسمت با تعیین الگوی زندگی در شرایط جنگ قابل اداره و مدیریت بوده و دستگاهها بتوانند ضمن حفظ پایداری زیرساختهای خود و تأمین نیازهای ضروری مردم قادر به اداره وضعیت موجود باشند
مناطق مرزی
مراد از مناطق مرزی، نواحی جغرافیایی مجاور مرز است که شهرها، روستاها و اجتماعات انسانی را دربر میگیرد .[14] نظر به این که مناطق مرزی، دورترین مناطق کشور از مناطق مرکزی هستند، بیشتر این مناطق در زمره عقب افتاده ترین و محرومترین بخشهای کشور هستند
ادبیات نظری و کاربردی در زمینه توسعه مناطق مرزی نشان میدهد که توسعه این مناطق در قالب سه رویکرد اساسی تحت عنوان، »رویکرد سنتی مکان«، »رویکرد همکاریهای بین مرزی« و »رویکرد مردمی« مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفتهاند. در رویکرد اول میتوان به نظریههای کریستالر، لوش، گریش، فرانسوا پرو و جان فریدمن اشاره کرد که در نظریه کریستالر، شهرهای مرزی با توجه به مناطق مرزی موارد ویژهای قلمداد میشوند، زیرا این مناطق در کنارههای کشورها یا استانها بهصورت منفرد و منزوی به لحاظ اقتصادی و فضایی قرار گرفتهاند
بهطور کلی دیدگاههای غالبی که درباره نقش مرزها بهویژه در ادبیات توسعه مناطق مرزی وجود دارد: نخست مرز بهعنوان خطی جداکننده و دوم مرز بهعنوان منطقه تماس است
از دیدگاه نخست، مرزها به معنای مانع یا فیلتر میتوانند هزینه معاملاتی و تبادلاتی زیادی را به بار آورند. در دیدگاه مرز بهمانند یک منطقه تماس، منطقه مرزی بهصورت ناحیهای که شبکهای از بنگاههای اقتصادی و سایر شبکههای اجتماعی دیگر میتوانند از خطوط مرزی فراتر روند، فرصتها و مزایای جدیدی خلق میکنند
