بخشی از مقاله
چکیده
یکی از پدیدههای تأثیرگذاری که در طول تاریخ عقلانیت و مقبولیت ایدئولوژی وحیانی را در منظر کنشگران عرصه سیاست فراملی دچار مخاطره می کرده، ظهور و بروز اقدامات افراطگرایانه دینی از سوی بازیگرانی بوده که در لباس دین، عالمانه یا عامدانه، وجههای متصلب و خشن از اندیشههای وحیانی ارائه داده و بهسان ابزاری در دست دشمنان، سبب تضعیف جایگاه دینمداری شدهاند. افراطگرایی دینی پیشرفته که صورت افسارگسیخته تروریسم جدید است، در سپهر سیاست معاصر در پوشش گروه تروریستی داعش رخ هویدا کرده تا آنجایی که این گروه به قطعهای مؤثر در جورچین معادلات ژئوپلیتیک منطقه آسیای غربی تبدیلشده است. تعامل و تعارض هدفمند با گروه های تروریستیB تکفیری بهویژه داعش، اقتضا میکند که واکاوی دقیقی از ریشهها و زمینههای افراطیگری دینی صورت پذیرد. با اتخاذ این رویکرد، مقاله حاضر ضمن بررسی ریشهها و زمینههای افراطیگری دینی، به دنبال اثبات این فرضیه است که بستر اقدامات این گروه ها در ایجاد نارضایتی از وضع موجود با هدف دستیابی به اهداف ترسیمشده گروهی است. نگاشته حاضر در مقام پاسخ به رسالت مقاله با استفاده از شیوه اسنادی-کتابخانهای، پس از تبیین مؤلفهها و مفاهیم دخیل، صورتبندی ایدئولوژیک افراطگرایی دینی را تبیین میکند و سازوکار غیرت سازی تکفیر را به بوته تحلیل میکشاند.
واژگان کلیدی: افراطگرایی دینی، تکفیر، داعش، تروریسم جدید، ایدئولوژی اسلامی
مقدمه
فرایند شناخت یک پدیده غالباً از مجرای بررسی ریشهها و زمینههای شکلگیری آن پدیده و زیرساختهای تئوریک و راهبردی آن مسیر میشود. حال اگر این پدیده، پدیدهای مانند جریانات تکفیری و داعش باشد که امروزه به اثرگذارترین قطعه در جورچین »معمای امنیت« منطقه آسیای غربی تبدیلشده باشد، اهمیت بررسی تئوریک آن دوچندان میشود. ازاینرو مقاله حاضر میکوشد تا زمینهها و ریشههایی را که نهتنها به شکلگیری و تکوین افراطگرایی کمک میکند بلکه گاها مورد بهرهبرداری سوء این جریانها واقع میشود را تبیین نمایند و بر مبنای این فرضیه که بستر اقدامات این گروهها در ایجاد نارضایتی از وضع موجود با هدف دستیابی به اهداف ترسیمشدهی گروهی است، بدین سؤال پاسخ دهد که زیرساختهای تئوریک و ریشهای - زمینهای - شکلگیری افراطگرایی دینی با تأکید بر داعش چیست و الگوی گفتمانی تکفیر که زیر پایهی طراحی راهبردهای تقابلی-تعاملی آنها میشود کدام است؟
برای پاسخ به این سؤال و با اتخاذ روش کتابخانهای- اسنادی و ضمن تمرکز بر دو کتاب »اداره التوحش اخطر مرحله ستمر به الامه« و »مسائل من فقه الجهاد« که از اساسیترین منابع بنیادگرایی دینی معاصر و به تعبیری مانیفست و توضیح المسائل القاعده و داعش است، نخست به تأثیر فرایند جهانیشدن، ایده آل گرایی و برداشت افراط گونه از فقه اسلامی بر برنامه اقدام جریانهای تکفیری و جهادی میپردازیم. سپس الگوی گفتمانی خود معرف و غیریت ساز تکفیر را به بوتهی تحلیل میکشانیم و در باب اجزای آنکه ساختار تشکیلاتی، فرایند جذب و ساختار تربیت نیرو در ساحت خود تعریفی و ماهیت شناسی دشمنان و مجاوران از منظر تکفیر، در ساحت غیریت سازی است، سخن میرانیم. پس از تشریح خود و غیر از منظر جریانهای تکفیری، به تحلیل راهبرد تقابلی- تعاملی آنها بر برابر دشمنان و مجاورانشان میپردازیم و درنهایت به مطالعه موردی داعش که نمود خارجی تکاملیافته تکفیر است، همت میگماریم.
-1 پیشینه فعالیت گروههای تکفیری
گروههای تروریستی- تکفیری که در دوران معاصر بهصورت سازمان مند و تشکیلاتی، دامنهی فعالیتهای خود را به نقاط مختلف جهان تسری دادهاند، در نگاه تبارشناسانه و ریشه گرا، نسخهی بروز شدهی تفکری هستند که ریشهی آن را میتوان در دوران صدر اسلام جستجو کرد. بهعبارتدیگر، آغازین گام ظهور تفکرات تکفیری در دنیای اسلام را میتوان در اندیشه و عمل خوارج یافت. گروهی که هرچند در جنگ نهروان توسط امام علی - ع - شکست خورده و منقرض شدند، اما به تعبیر شهید مطهری »تاریخچهای آموزنده و عبرتانگیز دارند. افکارشان در میان سایر مسلمین ریشه دوانیده و در نتیجه در تمام طول این چهارده قرن بااینکه اشخاص و افرادشان و حتی نامشان ازمیانرفته است، ولی روحشان در کالبد مقدسنماها همواره وجود داشته و دارد و مزاحمی سخت برای پیشرفت اسلام و مسلمین به شمار میرود« - مطهری،. - 10:1390
تفکرات ملهم از روح خارجی گری درگذران قرنها، توسط نمایندگانی داعیهداری میشدند که یکی از شاخصترین آنها »ابن تیمیه« بود که در دوران خودش توسط قاطبه علمای اسلام به دلیل تفسیرهای
افراطگرایانهاش طرد شد. ابن تیمیه با دعوت به شیوهی سلف، جریان فکری سلفی گری را پایه نهاد و خود را تابع اهل سنت و جماعت میدانست که در سه قرن نخست میزیستهاند - سبحانی، . - 6:1388 در دوران معاصر اندیشههای »ابن تیمیه« توسط محمد ابن عبدالوهاب، اخذ و پایهی تئوریک شکلگیری آل سعود در شبهجزیره عربستان را تشکیل داد. تا آنجا که ابن تیمیه، بدل به مجتهد معتبر سلفیها شد و لقب شیخالاسلامی گرفت. درواقع، نظرات و عقاید محمد بن عبدالوهاب که مبدع مسلک وهابیت بود، متأثر از علمای حنابله و ابن تیمیه تحلیل میگشت - مشکور، . - 458:1384 او در پی برقراری اتحاد با آل سعود، علاوه بر آنکه شالودهی نظری سلفیها را به تکیهگاه قدرت و رژیم سیاسی تبدیل نمود، توانست تفکر ابن تیمیه را بسط داده و اصول سلفی را همچون الگوی تفکر، عمل جمعی و رفتار فردی در میان کثیری از اهل سنت، از علما تا عوام جامعه رسوخ دهد - مصطفی، . - 22:1394
هماکنون گروهها، گرایش و جریانهای متکثری، شاخههای سلفی گری را در جهان اسلام از هند تا شمال آفریقا نمایندگی میکنند. همهی این گروهها تحت تأثیر اندیشههای ابن تیمیه، ابن القیم و محمد بن عبدالوهاب هستند؛ اما برخی از آنها اندیشههای محمد عبده، رشید رضا و متفکران پسازآن را در ایدئولوژی و رویکرد خود بازتاب میدهند. بر این اساس، سلفیها به چهار شاخهی اصلی تقسیم میشود که عبارتاند از: سلفی سیاسی، سلفی درباری، سلفی جهادی و سلفی تکفیری. بررسی سلفی سیاسی و درباری موضوعا از بحث ما خارج است ولی بنابر اقتضاء به بررسی سلفی جهادی و تکفیری میپردازیم.
سلفیت جهادی، شاخه یا جریانی است که تنها راه مناسب برای مقابله با غرب و حاکمان کشورهای اسلامی را در مبارزههای خشونتآمیز و جهاد میداند. در این رویکرد، مهمترین و مؤثرترین مبنای کلامی فلسفی، یعنی توسعهی مبنایی و مصداقی شرک و کفر، دولتها و جوامع غربی را دربرمی گیرد. چهرهی شاخص این تفکر، »سید قطب« است که تبیینی رادیکال از موقعیت مسلمانان در جهان کنونی و کشورهای اسلامی ارائه کرد که بر مبارزه با شرک و ارزشهای مادی مبتنی بود. رویکرد سید قطب به جنگ و تفسیر او از جهاد اسلامی، الهامبخش بسیاری از گروههای پیکارجو در کشورهای اسلامی بوده، بهنحویکه در مصر، برداشتهای متعدد از آراء سید قطب، اخوان المسلمین را به شعب متعددی تقسیم کرده است - اسپوزیتو، . - 331- 330:1389 از میان گروههای فعال در کشورهای عربی، القاعده نمونه تمامعیار یک گروه سلفی با رویکرد جهادی است که تقابل اساسی خود را فراتر از مرزهای دنیای اسلام، در برابر غرب جستجو میکند. منشأ تفکرات القاعده، تلفیقی از آراء سید قطب و عقاید وهابیت است - فاطمی نژاد، . - 32:1392 سلفیت تکفیری در تقابل با سلفیهای سنتی، میدان توسعهی معنایی کفر را نهتنها بهسوی دولتها و جامعههای غربی، بلکه بهسوی دولتهای اسلامی، پیروان مذاهب و فرق اسلامی نیز سوق میدهد. آنها با انتساب مفهوم جاهلی به دولتها و پیروان مذاهب اسلامی، اتهام کفر را متوجه کسانی میکردند که بهمحض توجه این اتهام
