بخشی از مقاله
چکیده
در طول تاریخ همواره به موازات شکلگیري حرکتهاي اصلاحی، دو جریان افراط و تفریط نیز به عنوان آفات اجتنابناپذیر آن به وجود آمدهاند. شناخت این دو جریان و جداسازي آنها از اصل حرکت اصلاحی و چگونگی برخورد با آن ها امري بسیار پیچیده است که نیازمند تیزبینی و قدرت مدیریتی بالایی است. تا آنجا که علت شکست بسیاري از حرکتهاي اصلاحی کنار آمدن رهبران آن حرکت با یکی از این دو جریان و ممزوج شدن این جریانها در مسیر مبارزات اصلاحی بوده است. امام خمینی(ره) با بهرهگیري از پشتوانه عظیم اسلام و قرآن و تواناییهاي خاص شخصیتیشان همچون شجاعت، صراحت، دقت و ژرفنگري،... در تمام طول مبارزات مجدانه در مقابل این دو جریان انحرافی ایستادند. بر اثر همین ایستادگی، چهره مبارزه و انقلاب، چهرهاي کاملاً شفاف و مجزا از تمام خطوط انحرافی، بر پایه هاي ناب اسلام و مردم شکل گرفت. این مقاله که مبناي آن، روش کتابخانهاي و بررسی سیره، آثار و سخنان امام خمینی(ره) بوده است، در پی شناسایی اصول و روشهاي چگونگی برخورد ایشان با دو جریان افراط و تفریط است تا از این طریق بتوان روشهاي کلی مواجهه با این جریانات را در دوران حاضر به دست آورد. لازم به ذکر است که بررسی دو جریان افراط و تفریط در سیره عملی امام(ره) شامل بخشهاي متعددي است (اقتصادي، اجتماعی ـ سیاسی، اخلاقی و ...) که رویکرد مقاله حاضر به این بحث از منظر اجتماعی ـ سیاسی میباشد.
واژگان کلیدي: امام خمینی(ره)، افراط، تفریط، مبارزه، سیره عملی.
-1 مقدمه
همانطور که میدانیم عدالت یا همان راهمیانه بین افراط و تفریط که در احادیث به عنوان بهترین کارها
معرفی شده(نهج الفصاحه،1372، ص(263، اهمیت خاصی در زندگی همه جوامع بشري داشته و دارد.
چنانچه خداوند در قرآن آن را هدف بعثت انبیا دانسته است(حدید(25/ و سابقه تاریخی هم نشان میدهد که
بسیاري از انقلابهاي جهانی و تحولات اجتماعی به خاطر افراط و تفریطهاي حاکمان زمان و برپایی عدالت شکل گرفته.
در ایران نیز که یکی از شعارهاي اساسی آن برقراري عدالت و مبارزه با افراط و تفریطکاريهاي رژیم
سابق بود، بیشک حفظ انقلاب و مسیر مبارزه از این دو جریان و ماندن در صراط مستقیم از اهمیت خاصی
برخوردار است. شـهید آیـتاالله مـطهرى در اینباره مـینویسد: »من تأکید میکنم اگر انقلاب ما در مسیر
بـرقرارى عـدالت اجتماعی به پیش نرود، مطمئناً به نتیجه نخواهد رسید و این خـطر هـست کـه انقلاب
دیگرى با ماهیت دیگرى جاى آن را بگیرد.)«مطهرى، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران، صدرا، 1372، ص60 ؛ به نقل از :
کیخا، 1383، ص(163
با توجه به اهمیت مسئله، داشتن الگویی موفق، همچون سیره عملی امام در این زمینه، میتواند مسیر نزدیکتر شدن به عدالت اجتماعی را در زمان حاضر هموارتر نماید.
-2 تعریف افراط و تفریط
افراط و تفریط در لغت و اصطلاح به یک معنا به کار میروند. افراط »از حد درگذشتن، زیادهروي کردن
در کاري و اسراف است« و تفریط، »کوتاهی کردن و کمی کردن در کاري و ضایع کردن« آن است(دهخدا،
.(1370 در واقع هر دو حالت از عدم تعادل و عدالتاند. پس با تعریف عدالت نیز میتوان تا حدودي به
تعاریف افراط و تفریط نزدیک شد. چنانچه عدالت ـ که براي آن معانی متنوعی ذکر شده ـ در کلام حضرت علی(ع)، به معنی انصاف و مـیانهروى و اجـتناب از افراط و تفریط نیز آمده است(نهج البلاغه، ص.(399 با بررسی سخنان امام خمینی(ره) نیز به دست میآید که ایشان نیز همین تعابیر را از عدالت و افراط و تفریط دارند:
»هر دو طرف افراط و تفریط برخلاف عدل الهی است... خروج از اعتدال و عدالت الهی و صراط مستقیم
انحراف است و اجتناب از آن، وظیفه الهی است.)«صحیفه امام، ج19، ص(156
پس در مجموع افراط و تفریط، خطوط انحرافی از عدالتاند که در هر بحثی قابل بررسیاند و در این مقاله مراد از این خطوط انحرافی، بررسی آنها در سیر سیاسی ـ اجتماعی است.
-3 اصول مورد تأکید امام خمینی(ره) در حفظ خط تعادل
پیش از بررسی روند مصادیقی کلی از چگونگی مواجهه و کنترل ایشان با این دو جریان، لازم است برخی از اصولی که به نظر میرسد در تعیین نوع برخورد و شیوه کنترل، نقش محوري داشتهاند را ذکر کنیم:
کنگره ملی بررسی اندیشههاي فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
3
3-1 مبنا بودن اسلام
محک حضرت امام(ره) در تمام امور اسلام بود. جمله معروف ایشان که : ما مأمور به تکلیفیم(همان، ج21،
ص(284، نشان از عمق این بینش در ایشان دارد. به همین دلیل است که اعتدال و عدم افراط و تفریط در امور، در نظر ایشان همان حدود و مرزهاي اسلام است.
براي مثال، زمانی که ایشان در نجف بودند، قضیه شطالعرب و اختلاف بین ایران و عراق پیش میآید.
حزب بعث به دنبال گرفتن نوشتههایی از مراجع نجف علیه دولت ایران بود. آنها با توجه به شرایط خاص
امام(ره) نسبت به دیگر مراجع (تبعیدي بودن و مبارزات ایشان علیه رژیم)، به امید گرفتن اعلامیه بلندبالایی از
ایشان، به سراغشان میروند ولی با برخورد بسیار تندي مواجه میشوند(وجدانی، 1369، ج5، ص.(46 در پانزده سالی که امام(ره) در عراق بودند، موارد این چنینی پیش آمد که شاید مصلحتبینی اقتضا میکرد که
ایشان به دنبال حامیانی چون دولت عراق باشند، اما ظلمستیزي و عدم همکاري با ظالمان که از اصول مسلم
اسلام است، اجازه این تخطی را به ایشان نمیداد. اگر ایشان در مواردي شبیه به این همچون بسیاري از رهبران انقلابی دچار مصلحتاندیشی میشدند، بیگمان انقلابی مستقل و زنده ـ با گذشت سه دهه از آن ـ دیگر وجود نداشت.
3-2 عدم تخطی از چارچوب قوانین
از جمله افراط و تفریطهاي موجود در جوامع، خصوصاً بعد از انقلابها، دور شدن رهبران و مسئولین از قوانین و یا ظهور استبداد و دیکتاتوري در جامعه است. پایبندي امام خمینی(ره) به قانون و تأکید همگان بر قانونگرایی یکی از اصول مسلم مبارزات و رهبري ایشان بود.
»در کشورى که قانون حکومت نکند، خصوصاً، قانونی که قانون اسلام است، این کشور را نمیتوانیم
اسلامی حساب کنیم. کسانی که با قانون مخالفت میکنند اینها با اسلام مخالفت میکنند. کسانی که با مصوبات مجلس بعد از اینکه شوراى نگهبان نظر خودش را داد باز مخالفت میکنند، اینها دانسته یا ندانسته با اسلام مخالفت میکنند. اگر همه اشخاصی که در کشورمان هستند و همه گروههایی که در کشور هستند و همه نهادهایی که در سرتاسر کشور هستند به قانون خاضع بشویم و قانون را محترم بشمریم، هیچ اختلافی پیش نخواهد آمد. اختلافات از راه قانونشکنیها پیش میآید. اگر قانون حکومت کند در یک کشورى
]اختلافی دیگر نخواهد بود«[ (صحیفه امام، ج14، ص.(414
در سیره عملی ایشان نیز مصادیق بسیاري بر ترجیح خواست مردم نسبت به خواست خودشان و عدم تخطی از قانون وجود دارد. براي مثال ایشان در قضیه بنیصدر میفرمایند: »واللّه قسم، من رأى به ریاست
جمهورى بنیصدر ندادم و در تمام موارد نظر دوستان را پذیرفتم.)«همان، ج21، ص(331
کنگره ملی بررسی اندیشههاي فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
4
3-3 عدم اصالت افراد
در منطق اسلام »حق با شخصیتها شناخته نمیشود، باید خود حق را شناخت تا پیروان ÷صادق همین منطق است، بر همین اصل، اصالت فردي و دائمی براي شخصی قائل نمیشود و اعتبار همه را ـ حتی رهبر
جامعه را ـ تنها تا زمانی میداند که همراه اسلام و حق باشند، و این عین عدالت است:
»خدا میداند که شخصاً براى خود ذرهاى مصونیت و حق و امتیاز قائل نیستم. اگر تخلفی از من هم سر
زند مهیاى مؤاخذهام)«پیام معروف به لمنشور روحانیتل، صحیفه امام، ج21، ص.(282
به همین دلیل است که به اشکال مختلف به ملت توصیه مینمایند که:
»من بارها اعلام کردهام که با هیچ کس در هر مرتبهاى که باشد عقد اخوت نبستهام. چهارچوب دوستی من
در درستی راه هر فرد نهفته است. دفاع از اسلام و حزبّالله اصل خدشهناپذیر سیاست جمهورى اسلامی
است.)«همان، ج21، ص(326
