بخشی از مقاله
چکیده
بحرانها و مناقشات ژئوپلیتیکی که در سالیان اخیر بسیاری از مناطق جهان اسلام را در بر گرفته است، از یک سو سبب از هم پاشیدگی قدرت دولتهای مرکزی در تعدادی از کشورهای اسلامی شده است و از سوی دیگر، زمینه را برای تقویت گروههای قومی و مذهبیِ به حاشیه رانده شده در این کشورها فراهم نموده است. در این میان، بسیاری از فرقه های دینی جهان اهل سنت در دوران بعد از وقایع معروف به »بهار عربی«، در راستای دستیابی به قدرت و پیاده نمودن الگوی حکمرانی مورد نظر خود و شکل دادن به جامعه اسلامی مطلوب بر پایه برداشت خود از آیات قرآنی و احادیث نبوی، شروع به تجدید قوا و آغاز مبارزات نظامی و غیر نظامی در بسیاری از سرزمینهای اسلامی نمودند.
مطالعه تفکرات، اعتقادات، اندیشه ها و استراتژی های بسیاری از گروهها و فرقه های مروج افراط گرایی در جهان اسلام نشان می دهد که قرابت فکری و عقیدتی بسیاری میان آنها با آرا و اندیشه های »احمد بن عبدالحلیم بن تیمیه حرانی«، فقیه برجسته حنبلی در قرون هفتم و هشتم هجری وجود دارد. بر این اساس، این تحقیق با رویکردی تحلیلی-توصیفی و استفاده از منابع و اسناد معتبر کتابخانه ای درصدد ریشه یابی جریان افراط گرایی گروههای اسلامی معاصر در آرا و اندیشه های ابن تیمیه می باشد. نتایج این تحقیق نشان می دهد که اعتقاداتی همچون عدم دگرپذیری، عدم تساهل، تعصبات افراطی، برداشت ظاهری از متون اسلامی و تکفیر نمودن پیروان سایر مذاهب و فرقه های اسلامی اعم از شیعه و سنی از وجوه مشترک برخی از جریانات افراطی کنونی جهان اسلام با آرای ابن تیمیه حرانی می باشد.
-1 مقدمه
با مطالعه تاریخ اندیشه اسلامی در ادوار گذشته و تحلیل شرایط و اوضاع اندیشههای فقهی، کلامی، عرفانی و فلسفی اندیشمندان و عالمان اسلامی در گذشته مشخص میشود که در عین حال که همه این افکار و عقاید از یک سرچشمه دینی ریشه گرفته است، ولی از طرف دیگر اختلافات و تمایزات زیادی بین پیروان هر کدام از این گروههای دینی به چشم میخورد. به طوری که در بسیاری از مواقع این اختلافات فکری و عقیدتی به مبارزه و جنگ هم علیه یکدیگر منجر شده است و در بدترین حالت برخی از عالمان و فقیهان اسلامی، اندیشههای دینی متفاوت دیگر را تکفیر کرده و حکم به کفر و غیردینی بودن گروههای مقابل دادهاند.
برداشتهای متفاوت و گاهاً متضاد برخی از اندیشمندان و عالمان اسلامی از آموزههای دین اسلام نظیر آیات قران و احادیث نبوی، یکی از عوامل درونی اصلی واگرایی جوامع اسلامی از یکدیگر در طول سدههای گذشته به شمار میرود. افراط در ترویج برخی عقاید دینی و برداشتها و تفاسیر شخصی از دین اسلام و عدم پذیرش تفکرات و عقاید سایر عالمان و فقیهان اسلامی و نداشتن روحیه تساهل و تسامح در برخورد با اندیشههای متفاوت به صورت پیوسته و مداوم در درون کشورها و جوامع اسلامی وجود داشته است.
یکی از برجستهترین عالمان و فقیهان اسلامی که در قرون هفتم و هشتم هجری در مسیر تکفیر سایر گروهها و فرقههای اسلامی، اعم از سنی و شیعه، گام برداشت، این تیمیه حرانی میباشد. به طوری که میتوان گفت ایشان تأثیرگذارترین شخصیت دینی در ترویج عقاید رادیکال نسبت به سایر فرقههای اسلامی و گسترش افراطیگری در دههها و سدههای بعد از وفات خویش میباشد. با اینحال، نباید در تحلیل آرا و افکار ابن تیمیه شرایط زمانی و مکانی شکلگیری این اندیشه را در سده هفتم هجری و در سرزمین شام نادیده گرفت.
ایشان عمری را با آشوب و در زندان گذراند که اینها همه به خاطر عقایدش بود که عموم مسلمانان را تکفیر میکرد و جهان اسلام را در زمانی که مسیحیان از غرب و مغولان از شرق مورد حمله و تهاجم قرار داده بودند، از درون تخریب کرده و آنقدر در بین مسلمانان اختلاف و تفرقه میانداخت که مجبور به زندانی کردن او میشدند و سرانجام هم در زندان وفات یافت. عقاید و افکار ابن تیمیه باعث شد از سوی عالمان بزرگ شام و مصر درباره افکار وی، بیانیههایی صادر شده که نشانگر نقش او در تشویش افکار عمومی آن زمان و پاشیدن بذر نفاق در بین مسلمین میباشد.
افکار ابن تیمیه تأثیر زیادی در ایجاد تفرقه بین مسلمانان و زمینهسازی برای شکلگیری گروههای رادیکال داشت. او از جمله نادر علمایی بود که افکار و دیدگاههایی را مطرح کرد که مبنای محکم دینی و قرآنی نداشت؛ لذا در زمان خود با مخالفت آشکار و صریح اکثریت علما مواجه شد و حتّی بعضی از علما حکم تکفیر و خروج از دین او را صادر کردند تا جایی که مدّتی را به خاطر همین افکارش به دستور حکومت وقت زندانی شد. علمای شیعه و بسیاری از علمای اهل سنت از عصر ابنتیمیه تاکنون در ردّ او کتابهای زیادی تألیف کرده یا با وی مناظره کردهاند و به نقد تک تک دیدگاههای ابن تیمیه پرداختهاند.
-2 روش تحقیق
این تحقیق با رویکری تحلیلی- توصیفی و با استفاده از منابع و دادههای کتابخانهای و بهرهگیری از آثار دست اول، به مطالعه بنیادی ریشهیابی افراطگرایی گروههای اسلامی معاصر در آرا و اندیشههای ابن تیمیه پرداخته است. تحقیق حاضر در صدد پاسخگویی به این سؤال است که چه نسبتی میان تفکرات و عقاید افراطی و رادیکال گروههای اسلامی فعال در جهان اسلام با اندیشههای بنیادگرایانه ابن تیمیه حرانی، فقیه و عالم اسلامی در قرن هفتم و هشتم هجری، وجود دارد و میزان تأثیرپذیری این گروههای افراطی از آرای ابن تیمیه به چه میزان است؟ در این راستا، فرضیه مورد نظر محقق به منظور دستیابی به اهداف تحقیق و تبیین مسأله به شرح زیر میباشد:
به نظر میرسد که عقایدی همچون دگرناپذیری، عدم تساهل، تعصبات افراطی، برداشت ظاهری از متون اسلامی و آیات و احادیث، و تکفیر نمودن پیروان سایر ادیان، مذاهب و فرقههای اسلامی اعم از شیعه و سنی از وجوه مشترک برخی از گروههای رادیکال جهان اسلام با آرای ابن تیمیه حرانی میباشد. این تحقیق به لحاظ هدف جزو تحقیقات بنیادی به شمار میرود و به لحاظ روش نیز در زمره تحقیقات کیفی قرار دارد. با توجه به آن که از روشهای کمی و آماری در این تحقیق استفاده نشده است، روش تجزیه و تحلیل اطلاعات در آن به صورت کیفی و متکی بر منطق و استدلال و به شیوه تحلیل محتواست.
-3 یافتههای تحقیق
-1-3 ابن تیمیه کیست؟
ابن تیمیه - 728-661 ه.ق - یکی از شخصیتهای برجسته جهان اسلام است که در اندیشه دینی و معنوی عصر خود و اعصار بعد از خود اثر بسیار مهمی داشته و از افراد معدود بحثانگیز و مورد مناقشه در سرتاسر قرون بعد از زمان خویش بوده است. حیات علمی و اجتماعی و سیاسی او سرشار از مقاومت و مبارزات سرسختانه در برابر مخالفان است. وی در ابراز عقاید خود که بعضی از آنها بسیار جسورانه بوده، از هیچ کس باکی نداشته است. ابن تیمیه در زمانی که رعب و وحشت مغول هنوز بر سراسر عالم اسلام مستولی بود، به پا خاست و مسلمانان را به پایداری در برابر مغولان و جنگ با آنان فراخواند.
اهمیت این عمل او تا آنجاست که میتوان گفت: وی در پیروزی ممالیک مصر بر سپاهیان مغول سهمی بزرگ داشته است، و از این حیث میتوان او را عالم دینی کم نظیری در جهان اسلام به شمار آورد. ابن تیمیه در شهر حران که در آن زمان از مراکز تعلیمات مذهب حنبلی بود، متولد شد. این شهر به گفته یاقوتقصبه بلاد مُضَر و بر سر راه شام و موصل و روم - آسیای صغیر - ، در کنار نهر معروف به جلاب، واقع بوده و تا شهر رها - اورفه - یک روزه راه و تا شهر رقه دو روزه راه فاصله داشته است.
حران که اکنون از شهرهای ویران ترکیه است، در روزگاران گذشته شهری باشکوه و دارای فرهنگی درخشان بوده، و ابن تیمیه خود بارها در تصانیفش آن را مرکز صابئه و بت پرستان و فلاسفه خوانده است. آباء کلیسا هم آنرا هِلِنوپولیس یا شهر کفار و مشرکان خواندهاند - زریاب خویی، . - 1008 :1390 شهر حران در سالهای پیش از تولد ابن تیمیه و در سالهای کودکی او همواره در معرض تهدید حملات مغول بوده است. ابن کثیر میگوید که در 667ق، هنگامی که ابن تیمیه بیش از شش سال نداشته است، مردم حران از ترس حمله مغول شهر را ترک کردند.
از آن جمله شهاب الدین عبدالحلیم پدر ابن تیمیه که از علمای دینی بزرگ شهر بود، در همین سال به همراه خانواده خویش روانه دمشق شد - کرمی، 1406ق: . - 53 – 52 پدر ابن تیمیه از فقهای معروف حران و شیخ البلد و خطیب و حاکم آن شهر بوده است. وی در شهر دمشق رئیس دارالحدیث السکریه و در مسجد جامع این شهر صاحب کرسی بود و روزهای جمعه در آنجا سخنرانی میکرد. ابن تیمیه پرورش علمی و دینی خود را ابتدا در محیط علمای حنبلی دمشق تکمیل کرد.
وی در اکثر علوم متداول زمان خود از فقه و حدیث و اصول و کلام و تفسیر متبحر بود و در فلسفه و ریاضیات و ملل و نحل و عقاید ادیاندیگر مخصوصاً مسیحیت و یهود نیز اطلاعات فراوان داشت و این معنی در سرتاسر آثار و تصانیف او مشهود است. وی در فقه حنبلی به درجه اجتهاد رسید و پس از مطالعه و تبحر در مذاهب دیگر فقهی فتواهایی داد که با فتاوی مذاهب اربعه اهل سنت اختلاف داشت و بدین سان، استقلال رأی و نظر آزاد خود را در فقه به ثبوت رسانید. هنوز به 20 سالگی نرسیده بود که اهلیت و شایستگی فتوا و تدریس را به دست آورد و پس از فوت پدرش - 682ق - از آغاز سال 683هجری در دارالحدیث سکریه دمشق به تدریس پرداخت - ابنکثیر،. - 303 :1966 او به زودی بر اثر قدرت بیان و وسعت دانش و زهد و عبادت خود مشهور گردید و از مراجع مهم فتوا در زمان خود شد.
ابن تیمیه بدون شک یکی از بزرگترین علمای دینی عالم اسلام در میان اهل سنت است. او از لحاظ دانش، تقوی، شجاعت و اعراض از مقامات و لذات دنیوی از افراد کم نظیر به شمار میرود. در سراسر عمر خود جز به بحث و مطالعه و تصنیف و مبارزه به کاری دیگر نپرداخت. زن نگرفت، از امرا و شاهان هدیه و صله نپذیرفت و به کم قناعت کرد تندخوی بود و در بحث گاه بسیار تند میشد و به مخاطب اهانت میکرد.
