بخشی از مقاله
مقدمه
تحولات بروزیافته در چند سال اخیر و ظهور گروههای تروریستی در عـراق و سـوریه مسئله غامضی است که موجی از نگرانی و هراس در میان مردمان ایـن دو کشـور ایجـاد کرده است. پیکارجویان سلفی- تکفیری دولت اسلامی عراق و شام (داعش) کـه پـس از
Archive of SID
29 ژوئن 2014 میلادی به »خلافت اسلامی1« تغییر نام دادند، گروهی از تروریستهـای بینالمللیاند که با زمینههای متفاوت جغرافیـایی از کشـورهای مختلـف عربـی، آسـیایی، اروپایی و افریقایی گرد هم آمدهاند. درواقع گستره جغرافیای وسیعی از اردن و یمن گرفته تا تونس و لیبی و از بلژیک در اروپا تا اندونزی در شرق آسـیا تحـت تـأثیر تبلیـغ و نفـوذ فکری آنها قرار گرفته است. بر اساس برآوردهای جاری، حداقل بیست هزار تا سـی هـزار جنگجوی خارجی از 87 کشور به سوریه و عراق رفتهاند. در این میـان، بیشـترین نیـرو از تکفیریهای چچن و سپس عربستان است (بحـران سـوری، .(1394/1/12 در ضـمن بـا فرض اینکه تعداد زیادی از رزمندگان خـارجی بـه عـراق و سـوریه وارد شـدهانـد، چنـین پدیده ای نیازمند تلاش گسترده اطلاعاتی برای آسانسازی چنین فرایندی است و اگرچـه اثبات این امر قدری مشکل است، به دلیل تکرار ایـن وضـعیت و ورود صـدها جنگجـوی خارجی از نظر منطقی قابل اثبات است ( ر.ک: حمدانی، .(2015
همچنین مسئله داعش متأثر از تحولات داخلی عراق و شکنندگی ساختارهای نظـامی و سیاسی در این کشور، مشکلات ناشی از انتقال قدرت به دولـت جدیـد حیـدر العبـادی، سوءکارکرد دولت نوری المالکی در مناطق سنینشین و بروز بحران نفوذ و اقتـدار، فقـدان نگرش راهبردی و بروز حرکتهای جداییطلب در کردستان عراق، ناکارآمـدی نیروهـای نظامی در برخورد با حرکتهای چریکی و جنگهای نامنظم، هراس عمـومی و آشـفتگی عمیق مدنی و مهمتر از همه دستیابی داعش به منابع مـالی جدیـد و اعمـال کنتـرل بـر مناطق و مراکز حیاتی موجب شده است معمای تروریسم به یک شوک بزرگ و حتـی بـه صورت محتمل به یک فاجعه بینالمللی مبدل شود.
امکان بروز خشونت و گسترش آن، صلح و امنیت عمومی را به خطر میاندازد و این ضرورت احساس میشود که با فهم ریشهها و علل منازعات خشونتبار گام نخست را
.1 در برخی رسانهها از دولت خلافت اسلامی نیز یاد میشود که با توجه به تمایز مفهوم دولت و خلافت و ایدهای که داعش برای احیای خلافت عباسی و فروریزی مرزهای ملی دولتهـای موجـود دارد، ترکیبی غیر منطقی است. در ادبیات انگلیسی زبان این گـروه اخیـراً بـا عنـوان Islamic State (IS) و دولت اسلامی عراق و شام (Islamic State of Iraq and Syria: ISIS) معرفی میشود.
... (داعش) شام و عراق در اسلامی دولت هویت بازخوانی
77
Archive of SID
93 زمستان / هشتم و شصت شماره /هفدهم سال
برای مواجهه فعالانه و مؤثر با آن و جستجوی سازوکارهای حل منازعات و ایجاد آرامش برداشت .(Earl, 2004, p.1) پیامدهای اعمال خشونت نظیر مرگ، ضرب و جرح، ترس و نفرت نهادینهشده، آوارهشدن مردم و تخریب اموال آن قدر گسترده است که نمیتوان از آن غافل شد. اصطلاح تروریسم میتواند به معنای اقدامات خشونتبار سیاسی ازپیشبرنامهریزیشده، علیه اهداف غیرنظامی توسط گروههای خرده ملی یا عوامل مخفی که معمولاً برای اثربخشی بر مخاطبان انجام میشود، تعریف شود
.(Halliday, 2002, p.25) مؤسسه یادبود ملی پیشگیری از تروریسم1 از این تعریف بهره میگیرد: »خشونت عمدی و با انگیزه سیاسی بر علیه اهدافی خاص از سوی گروههای فروملی یا عوامل زیرزمینی که معمولاً با هدف تأثیرگذاری از طریق رعب و وحشت صورت میگیرد.(Katona, 2006, p.13)« عناصر محوری را در تعریف تروریسم میتوان چنین برشمرد(:(ibid, p.14 خشونت یا زور (در 84 درصد تعاریف این مؤلفه وجود دارد)، اهداف سیاسی(65 درصد تعاریف)، ترس یا تأکید بر وحشت (در 51 درصد تعاریف)، تهدید (در 47 درصد تعاریف)، احساسات روانشناسی و واکنشهای قابل پیشبینی (در 42 درصد تعاریف)، تفاوت بین قربانیان و اهداف (در 38 درصد تعاریف)، اقدامات عمدی و برنامهریزیشده و نظاممند و سازمانیافته (در 32 درصد تعاریف)، بهرهگیری از روشها، استراتژیهای و تاکتیکهای پیکار (در 31 درصد تعاریف).
تحلیل و فهم زمینههای شکلگیری دولت اسلامی در عـراق و شـام کـه بـهاختصـار »داعش« نامیده میشود، از اهمیت ویژهای برخوردار است. به رغم اهمیت موضوع دولـت اسلامی و ابعاد و پیامدهای آن در جهان بهخصوص در خاورمیانه، مطالعات علمیپژوهشی زیادی در این زمینه انجام نشده است تا ابعاد گسترش داعش و در پی آن دولت اسلامی و عوامل موجد ظهور آن را بررسی کند؛ همچنین روشها، ابزارها و دیـدگاه کنـونی دولـت اسلامی در اداره مناطقی که بر آن تسلط دارد و آینده این دولت در سایه اهـداف اعلانـی بهخوبی واکاوی نشده است.
در پژوهشهای موجود، جنگ بین داعش و دو حکومت عراق و سوریه و بعضی دیگـر
1. The National Memorial Institute for the Prevention of Terrorism.
78
Archive of SID
از طرفها را بهتفصیل بیان میکنند و در آن از این گروه نتیجه اقدامات دولتهای غربـی یا بعضی از دولتهای عرب خلیج فارس و به پدیدهای وارداتی یاد مـیشـود. اغلـب ایـن پژوهشها، نیازمند درک و ارائه قرائتی درست و میدانی از واقعیات داعش هستند؛ چراکـه این پدیده محصول تاریخ سیاسی و اجتمـاعی خاصـی اسـت و مبـانی فکـری و اهـداف عقیدتی ویژهای دارد؛ همچنین برنامههایی که آنها اجرایی میکنند، بـه دلیـل شـناخت و آگاهی گسترده از عوامل محیطی و فرهنگی شایسته تأمل است.
سیاست بهرهگیری از رسانههای جدید و شبکههای اجتماعی نظیر فیس بوک و توئیتر
و راهاندازی »شبکه دابق« و مجلهای با همین عنوان، تکیه بر اصـل غـافلگیری و انجـام حملات برقآسا، انجام اقدامات خشن و رعبآور، قایلبودن به نوعی رسالت بهظاهر الهی
و تکلیف برگشتناپذیر مذهبی، چندرگهبودن هویت اعضا و ایجاد ظرفیتهای جذب بین-المللی در گروه و فراملیبودن ایدهها و اندیشههای آنها (تلاش برای ایجاد خلافتی بزرگ که در نهایت غرب را هم به قلمرو خود خواهد افزود) موجب شده است که سیر رشد آنهـا در مقایسه با دیگر گروههای مختلف افراطی به صورت تصاعدی باشد.
باید گفت مراکز علمی در سال 2014 و اوایل سال 2015 کتـابهـای مهمـی دربـاره داعش منتشر کردهاند؛ ولی این آثار به مقدار کافی به آگاهیبخشی درباره مشکل داعش و پژوهشهای در چارچوب آکادمیک و علمی کمک نکرده است. با ایـن حـال امیـد اسـت گامهای دقیقتر و متمرکزتری در آینده و در پی این مرحله برداشته شـود. برخـی از آثـار مهم انتشاریافته عبارتاند از: خلافت داعش 2015)م) اثـر هیـثم منـاع؛ دولـت اسـلامی: ریشهها، توحش، آینده 2015)م) اثر نویسنده و روزنامـهنگـار عـرب، عبـدالباری عطـوان؛ داعش و آینده جهان 2015)م)، اثر عبدالرحمن البکری؛ داعش: برگشتن مجاهد 2015)م) اثر خبرنگار انگلیسی، باتریک کوکبیرن؛ داعش و اخواتها (خواهرانش) 2015)م) اثر محمد علوش؛ جهان داعش 2014)م) اثر کارشناس امنیتی؛ هشام الهاشمی.
برخی از کتابهای مورد اشاره، دارای سرشت روزنامـهنگارانـهانـد؛ از ایـن رو، تقریبـاً سطحی به این پدیده نگریستهاند؛ ضمن آنکه بعضی نویسندگان از واقعیـت بحـران درک عمیقی ندارند و به دلیل دیدگاههای ایدئولوژیک خود، در بسیاری از مواقـع دیـد علمـی و روشنی ندارند. کتاب جهـان داعـش دربردارنـده رخـدادها و اطلاعـات اسـت و همچـون کتابهای دیگر عاری از راهبرد در امر پژوهش است؛ ولی این کتاب نسبت به کتابهـای دیگر به واقعیت کنونی عراق نزدیکتر و در انتقال و دقت اطلاعات تمرکز بیشتری دارد.
