بخشی از مقاله
چکیده
اعجاز قرآن کریم از حقایق مسلّم در جهان است و مسأله فصاحت و بلاغت از جنبههای مهم این اعجاز به شمار می آید. فهم علوم بلاغی در تفسیر و بررسی جنبه های اعجاز قرآن بسیار پر اهمیت است. قصر یکی از شیوه های ایجاز است و ایجاز بزرگ ترین پایه بلاغت می باشد. اسلوب قصر و اغراض آن به عنوان یکی از فصول مهم و از ابزار بلاغی کارآمد، در علم معانی محسوب می شود و ارزش و اهمیت آن در قرآن کریم بسیار مورد توجه است. در زبان عربی نفی و استثنا، قوی ترین و اصلی ترین شیوه ی تخصیص و پرکاربردترین بحث ها در علم معانی به شمار میرود و قابلیّت های گسترده ای را در جهت بیان و القای مسائل مختلف دینی در برمی گیرد به ویژه اینکه برخی از آیات مربوط به توحید، نبوت و معاد با این اسلوب بیان شده است. این مقاله به بررسی شیوه های مختلف قصر و جایگاه آن در سوره أنعام میپردازد. أنعام یکی از سورههای بلند قرآن و از سورههای مکی محسوب میشود و موضوع اصلی آن بیان اصول سهگانه عقیده اسلامی است و خداوند در آن به بیان موضوعات مختلفی از جمله خلقت آسمان ها و زمین، تقدیر، مرگ مخلوقات، پاسخ بر منکرین نبوّت و بیان انکار کافران در روز قیامت و اختصاص علم غیب، خشم و قدرت به خداوند، اثبات بعث و قیامت و بیان دلائل توحید می پردازد به گونه ای که بیشتر واژگان و عبارات موجود در آن در پی اثبات یگانگی و حقّانیت خداوند است. روش تحقیق در این پژوهش به صورت تحلیلی توصیفی است و مهمترین نتیجه حاصل از آن کاربرد فراوان قصر به طریق نفی و استثنا در بیان سه اصل - توحید، نبوت و معاد - است.
واژگان کلیدی: بلاغت قرآن، زیباییشناسی، قصر، سوره أنعام.
-1 مقدمه
قرآن کریم، معجزه جاویدان اسلام است و جایگاه بسیار عظیمی در بین مسلمانان دارد. قرآن کریم کتاب کاملی است که همه جنبه های زندگی انسان را فرا گرفته و تمام نیازهای دینی و دنیایی بشر را فراهم ساخته و در نهایت خردمندی و حکمت، هیچ کاستی و نقصان و اختلافی در آن راه ندارد. پس جای شگفتی نیست که سعادت بشری در نهایت به جز با هدایت و به کارگیری دستورات آن، حاصل نمیگردد. بنابراین فراگیری قرآن و تعمق در آیات آن بر هر شخص که به دنبال بهرهگیری از علوم قرآن باشد، واجب است. در قرآن کریم برای انتقال مفاهیم والا و آسمانی اسلوب و شیوههای گوناگونی به کارگرفته شده است که هر کدام از این اسلوبها ویژگی و کاربرد خاصی دارند. نقش حیاتی علوم بلاغی در فهم و تفسیر قرآن بر هیچ پژوهشگری پوشیده نیست. قصر یکی از اسلوب های بلاغی برای بیان مقاصد قرآنی است که نقش اساسی در انتقال مفاهیم والای قرآنی دارد. »در ارزش و اهمیت قصر در قرآن کریم همین بس که پس ازبررسی و دقت نظر در آیات معلوم شد که یک سوم آیات به شیوهی قصر بیان شده است که خود این امر اهمیت و ارزش این شیوه بلاغی را در قرآن میرساند، چنانکه پس از استخراج آیات مقصور این نتیجه به دست آمد که در 6236 آیه 2383بار چهار شیوه اصلی قصر به کار رفته است و این کمیت نشان دهنده ی کثرت استعمال آن در قرآن و بیانگر اهمیت این شیوه در بیان مفاهیم قرآنی است« - ایازی، ربی پور،. - 10:1387 از میان روش های تأکیدی، روش قصر مهمترین آنها به شمار میرود. وجه تأکید قصر آن است که دو جمله در یک عبارت کوتاه فشرده میشود. در قرآن کریم نمونههای فراوانی از قصر دیده میشود که از نظر ساختار و محتوا ممتاز و درخور توجه است. بنابراین برای فهم دقیق و درست بخشی از آیات این کتاب آسمانی ضروری است از شیوه های گوناگون این اسلوب بلاغی مطلع بود. پیش از آن که به بررسی اسالیب قصر درآیات مربوط به اصول سه گانه - توحید،نبوت، ومعاد - در سوره انعام بپردازیم، ناگزیریم یک بررسی کوتاه و گذرا از مباحث مقدماتی اسالیب قصر در علوم بلاغی داشته باشیم.
11 روش تحقیق
در این پژوهش ابتدا تعریف »قصر«، انواع آن و شیوههای ارائه شده توسط علمای بلاغت برای انتقال مفهوم قصر در زبان عربی ذکر شده است. سپس توضیحی مختصر در باره سوره انعام و شأن نزول آن داده شده و آیاتی که در سوره انعام دارای اسلوب قصر بوده بیان گردیده است. با بررسی این سورهی مبارکه، مشخص شد که از مجموع 165 آیه سوره انعام 64 آیه دارای اسلوب قصر بوده،واز میان آنها،35آیه به تبیین اصول سه گانه دین، - توحید، نبوت و معاد - پرداختهاند و با مراجعه به منابع ادب قرآنی، تفاسیر علمی رابطهی آیات با اسلوب قصر به کار رفته در آنها مورد بررسی قرار گرفته است و نکته ها و یافته های تازه ای به دست آمده است. علاوه بر آن برای هر یک از روشهای قصر در سوره انعام آیاتی به عنوان نمونه ذکر گردیده است.
-1-2 پیشینه
در خصوص اسلوب قصر در زمینههای ادبی و عرفانی تحقیقات زیادی صورت گرفته است اما در زمینه کاربرد این اسلوب در قرآن کریم پژوهش های محدودی صورت گرفته از جمله: ولوی و تیزغم - - 1391 در مقاله تحت عنوان »نقد بلاغی قصر در برخی از ترجمههای قدیم و جدید قرآن کریم« با بررسی دو ترجمه کهن - سورآبادی و میبدی - و شش ترجمه معاصر به ارزیابی عملکرد مترجمان مذکور در انتقال مفهوم قصر پرداخته و به این نتیجه رسیده که بعضی از ترجمه های معاصر به لحاظ اهمیت رعایت نکات بلاغی قرآن، نیازمند بازنگری هستند. ایازی و ربی پور - - 1387 در مقاله تحت عنوان »گونههای قصر یا حصر در قرآن کریم« شیوه های مختلف قصر و حصر و تبیین جایگاه آن در قرآن کریم و علوم بلاغی را از دیدگا ههای مختلف مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیدند که قرآن و کلام آن در مقایسه با اشعار بزرگترین شعرای عرب؛ در قالب عالی ترین فنون و صنایع ادبی بیان شده است. علت گزینش بررسی موضوع: »زیباییشناسی قصر در سورهی انعام« این است که پژوهشی با این مضمون تاکنون صورت نگرفته است.
-2 اسلوب قصر
»قصر« یا »حصر« در لغت »کوتاه کردن و حبس کردن« است - ابن منظور، - 97:1414 و در اصطلاح اهل بلاغت در زبان عربی عبارت است از: »اختصاص دادن امری به امر دیگر به شیوههای مخصوص و نفی آن از غیر او« - تفتازانی، - 374:1387 امر اول »مقصور« و امر دوم »مقصور علیه« است. به مقصور و مقصور علیه طرفین قصر، دو طرف قصر یا رکن اصلی قصر نیز گفته می شود. بنابراین هر قصر شامل سه بخش »مقصور«، »مقصور علیه« و »ادات قصر« می باشد؛ مانند: »ما شوقی إلا شاعر« در این عبارت، شوقی، »مقصور« و شاعر »مقصور علیه« نامیده می شود - هاشمی، . - 326-325:1388 بنابراین قصر به دو امر کلی مربوط می شود که از آن به عنوان - موصوف و صفت - یاد شده است و صفتی که در مبحث قصر از آن نام برده می شود، صفت نحوی و صرفی نیست که از توابع می باشد، بلکه منظور از آن صفت معنوی یعنی قائم به غیر است که اعم از صفت نحوی است - قزوینی،. - 98:1971 مانند »جاء الصیف« که »جاء« صفت معنوی برای »الصیف« میباشد و مراد از موصوف ذاتی است که آن را در صفتی یا حالتی مقصور میکنیم.
-2-1 طرق قصر در زبان عربی
»مقصود از طرق قصر، کلمات و تعبیراتی است که مفهوم قصر و تخصیص را افاده میکند« - همایی، . - 124:1374 راه های قصر در کتب بلاغت عربی گوناگون است که مهم ترین آنها عبارتند از: نفی و استثنا، انما، تقدیم ما حقه تاخیر و قصر با حروف عطف. از میان این چهار روش »نفی واستثناء« اصلیترین شیوهی قصر است؛ چرا که راههای دیگر با این روش سنجیده میشوند - سکاکی، . - 289:1407 نفی و استثناء: در این نوع از قصر مقصور علیه بعد از ادات حصر إلاّ،» غیر و «... و مقصور، قبل ادات قرار می گیرد - همان: . - 289 به دیگر سخن، إلاّ«» پیش از مبتدا، خبر، فعل، فاعل، جارومجرور، مفعولبه، مفعولله، مفعولفیه، حال و تمیز میتواند بیاید - فاضلی، . - 147:1365 انما: برای خبر یا حکمی آورده می شود که مخاطب منکر آن نیست. در این نوع از قصر بعد از »انما« مقصور و مقصور علیه ذکر می گردد - سکاکی، . - 291:1407 دلیل آن که انما مفید قصر می باشد این است که متضمن معنای »ما« و إلاّ«» است؛ مانند: آیه ﴿إٞامَّضرَم َفَُٙٝ٘ َاظَٝتَ٥ وَّايدَم﴾ که به معنای «موَّطرَم َقَقُ إّٓ َاعَقتَي» است - قزوینی، . - 196:1392
عطف به - لا، بل، لکن - : در قصر به شیوه عطف به »لا« مقصور و مقصور علیه قبل از »لا« میآید؛ مانند: »زید فی الدار لا عمرو« اما در عطف به »بل و لکن« مقصورعلیه بعد از حروف عطف قرار می گیرد؛ مانند: »ما الفخر بالنسب لکن بالتقوی« - الجارم، امین،» . - 218:1388شرط قصر به - بل - و - لکن - آن است که: -1این حروف باید مسبوق به ادوات نفی و یا نهی باشند - اگر ماقبل آنها مثبت باشد، افادهی قصر نمیکنند - . -2لفظ بعد از آنها باید مفرد باشد و نه جمله.-3 همیشه - مقصورعلیه - بعد از آنها واقع می شود.-4 این حروف حکم قبل خود را مسکوت گذاشته و ضد آن را به ما بعد خود منتقل میکنند. شرط قصر به »لا« این است که: -1 ما قبل آن بر خلاف بل و لکن باید مثبت باشد. -2 معطوف آن نیز باید مفرد باشد - نه جمله - . » - 3مقصور علیه « قبل از آن واقع میشود. قصر به روش این حروف در بیشتر اوقات مفید قصر اضافی - قلب - اند، مگر آنکه معطوف بعد از آنها از الفاظ - عموم - باشد« - محسنی،. - 175-174:1390
