بخشی از مقاله
چکیده
یکی از انواع مختلف قالب سخن در قرآن و نحوهی گزینش الفاظ جهت ارائهی مطلب، اسلوب تأکید است. گستردگی کاربرد این اسلوب و تنوّع آن از جمله اعجاز و هنرهای زبانی، بلاغی و بیانی قرآن است که با صور مختلف و در اوج شیوایی و زیبایی بیان گردیده و بنا به مقتضای حال مخاطب امری لازم و پسندیده است. این اسلوب با توجّه به لطایف، دقایق، ظرایف و اسرار مترتّب برآن؛ از جمله: برطرف شدن تردید مخاطب و تأثیر بیشتر کلام، جایگاه ویژهای را در قرآن به خود اختصاص داده است؛ به گونهای که تبیین برخی از آیات بدون آشنایی با صور تأکیدی و تحلیل آن امکان پذیر نیست. از این رو از جانبمفسّران و دانشمندان علوم قرآنی نیز بسیار مورد توجّه قرار گرفته است. کثرت و تنوّع به کارگیری این اسلوب در سورههای "الأنفال" و المدّ"ثّر" از جمله: تکرار، تأکید لفظی و معنوی، اعتراض، قسم، قصر، تقدیم، ضمیر فصل و ... و تأثیر آن در درک و فهم معنای آیات این دو سوره چشمگیر و درخور توجه است. در این نوشتار سعی بر آن است که عمق و گستردگی وجوه تأکید آیات این دو سوره و جلوههای زبانی، بلاغی و بیانی و نقش مهم و ارزنده ی آن را در ایضاح معنی و درک صحیح مفاهیم والای الهی و شناخت بهتر و دقیقتر و
شرح و تفسیر عمیقتر آیات مورد بررسی قرار داده شود.
واژگان کلیدی: قرآن، زیباییشناسی، اسلوب تأکید، سوره انفال، سوره مدثر.
-1 مقدمه
تأکید یکی از شاخصهای مهم بلاغت قرآن به شمار میرود، زیرا در آن فواید بسیاری نهفته و نقش بسیار مهمی در تفسیر و تاویل آیات قرآنی دارد. گزارههای تاکیدی و جلوههای بیان آن، از مهمترین گزارههای زبان قرآن است که از ظرفیتهای فراوانی در انتقال مفهوم، تشدید معانی، تأثیر گفتار، تقریر و تفهیم موضوع برخوردار بوده و کارکرد گستردهای در این متن مقدس دارند. تأکید در قرآن تنها برای آرایش کلام نیست بلکه بسیار دقیق و کارشناسانه است، به گونهای که گزینش عناصر تأکیدی و قراردادن آنها در جایگاه مناسب، بسیار دقیق و به اقتضای حال و مقام بوده و متضمن معانی فرعی دیگری نیز هست.
سورههای " انفال" و "مدثر"، کلید فهم بسیاری از آیات این دو سوره در اختیار ما قرار میگیرد و بینشی جامعنگر از آیات آن برایمان فراهم میآید و با شناخت اغراض بلاغی خاص به راز و رمز و نکتههای دقیق و حکمتهای نهفته در آن پی خواهیم برد. در این تحقیق شیوههای تأکیدی دو سوره انفال و مدثر به روش توصیفی- تحلیلی با کارکردی ادبی و قرآنی مورد کنکاش قرار گرفته است. شیوه جمع آوری دادهها کتابخانهای با ابزار فیش برداری است.
-2 پیشینه
ادیبان بسیاری در اثنای کتابهای نحوی و بلاغی اشارههای پراکندهای به اسلوب و موضوعات مورد تأکید در قرآن کریم داشتهاند؛ از جمله زرکشی در »البرهان فی علوم القرآن«، سیوطی در »الاتقان فی علوم القرآن«، طبرسی در »مجمع البیان«، زمخشری در »الکشاف«، رازی در »تفسیر کبیر« و طباطبایی در »المیزان« به نقش ادات تأکید در معانی و تفسیر آیات پرداختهاند. همچنین محمد حسین ابوالفتوح در کتاب خود »أسلوب التوکید فی القرآن الکریم« نمونههایی از تأکیدات قرآنی را ذکر کرده است. در سالهای اخیر نیز مقالات و پایان نامههایی در زمینه اسلوب های تأکید در کلام الهی کار شده است؛ از جمله پایان نامههای »بررسی و تحلیل اسالیب تأکید در قرآن کریم« ظهیری و »دراسه وظیفیه لاسلوب التوکید فی القرآن الکریم« عبیزه نگارش یافته و مقالات »تأکیدات بلاغی و زبانی در کلام رب الارباب« رحیمی و آشناور، »اسلوب های تأکید در زبان قرآن« جیگاره، »صور بلاغی اسلوب تأکید در ایات قران کریم« حسینی به رشته تحریر درآمده است. اما در زمینه تأکیدات سورههای قران کریم تنها آقایان رسولی و قادری در مقالهای به »زیبایی شناسی اسلوب تأکید در سوره یوسف« پرداختهاند و تا به حال در زمینه اعجاز نهفته در آیات مؤکد سورههای انفال و مدثر و پرده برداشتن از معانی، مقاصد و اغراض بلاغی و بیانی جلوههای تأکیدی این دو سوره و طبقه بندی آنها، تحقیق مستقل و جامعی انجام نگرفته و پژوهشی مجزا با این ویژگی سابقه ندارد.
-3 متن اصلی
تأکید - فعل مهموز از ماده "أکد" - و توکید - فعل مثال از ماده "وکد" - هر دو در لغت و استعمال به کار رفته و هر دو به معنای محکم کردن و استوار نمودن است. - ابن منظور، - 382 /3 :1996 تأکید در اصطلاح عبارت است از »تثبیت و تمکین یک معنی و مفهوم در ذهن مخاطب و تقویت و تعمیق آن جهت رفع هرگونه شک و تردید و ابهام نسبت به آن معنا و مفهوم مورد نظر با بهره گیری از ادوات و کلمات و اسلوبهای خاص بیانی.« - فاضلی، - 553 :1382 اسلوب تأکید اسلوبی ادبی و مشتمل بر ساختارها و اشکال متعددی در علم نحو، صرف، لغت و بلاغت است. علم نحو شامل ساختارهای متعددی است که عناصر آن با وارد شدن بر مسند، مسندالیه و اسناد جمله، تأکید را محقق میسازد. در علم بلاغت الگوهایی چون اسلوب قصر و حصر، تقدیم و تاخیر اجزای جمله، آمدن جمله اسمیه به جای فعلیه ،کمال اتصال، التفات، تعلیل و ... وجود دارند که میتوان با آنها ساختارهای تأکیدی را محقق ساخت. حروف نیز از نظر کمی و کیفی در ساختمان یک واژه، در تحقق مفهوم تأکید نقش شگرفی را ایفا میکنند.
برخی دیگر از عناصر تأکیدی عبارتند از: تکرار، مفعول مطلق، نون تأکید ثقیله و خفیفه، بدل، عطف، وصف، ذکر مصدر پس از فعل، تأکید با ساختمان - بناء - بیشتر، صیغه زیبایی شناسی اسلوب تأکید در سورههای »أنفال« ومدّثر533 « » مبالغه، قسم، لام جحودکلّ،ا، قد، لن و ادوات ندا. تأکید در علم معانی اغراض مختلفی دارد از جمله در خبر طلبی برای برطرف شدن تردید مخاطب، کلام مؤکد میآید و در خبر انکاری که مخاطب مفاد خبر را منکر میشود گوینده آن را با ادوات بیشتری مؤکد میسازد. - رحیمی و آشناور، - 121 :1393 گاهی اقتضا بر این است که مخاطب غیر منکر را منکر فرض کرده، کلام را با مؤکدات مختلف تأکید کنند. علت این مطلب آن است که مخاطب برپایهٌ حقیقت و بر طبق اقرار خود حرکت نمیکند. - ربانی، - 297 :1382 مهمترین هدف گزارههای تاکیدی این است که قاطعیت مطلب بیان شود. از دیگر انگیزه های تأکید میتوان به این موارد اشاره کرد: ردع ، ترغیب و تحضیض، تعظیم و تفخیم امر، القای هول و هراس، ایضاح و تقریرمبالغهٌ، در وصف، مبالغه و کثرت در متعلق، تحذیر - بیم دادن - اندرز و موعظه، و آگاهانیدن.
-3سوره-1 مدّثّر
سوره مدثرمکّی و دارای 56 آیه است. این سوره در شأن ولید بن مغیره نازل شده که از کافران سرسخت است و نخستین سورهای است که بعد از دعوت آشکار بر پیامبرﷺ نازل شد. نداء آغاز میشود: "یا أیها"! الف و هائی که "ای" را احاطه کردهاند برای تأکید است، گویی که "یا" را دو بار تکرار کردهاند. - جیگاره، - 67 :1383 اولین مضمون اعتقادی مورد تاکید این سوره توحید است. در حقیقت این سوره با تأکید بر یگانگی خدا آغاز شده و به دعوت به قیام و انذار در این زمینه فرا میخواند. عطف فعلهای امر با استفاده از تکرار حرف عطف، اهتمام و عنایت متکلم به موضوع را میرساند و میخواهد نظر مخاطب را به اهمیت موضوع جلب کند. ابتدا امر به دادن هشداری است که در آن تهویل و به هراس افکندن است. - الراغب، - 630 :1972 حذف مفعول أنذر که از مقوله ایجاز کلام است از یک سو دلالت دارد بر افاده عموم یعنی تمام مردم را هشدار و بیم ده؛
و از سویی دیگر باعث میشود که فاصله قرآنی "راء" که به نوعی بر تکرار امر تأکید دارد، حفظ گردد و "فاء" که بین این دو فعل فاصله انداختهفای، عطف دالّ بر ترتیب است؛ ولی از آن جا که دو فعل پشت سر هم آمدهاند، دلالت می کند بر وجوب وقوع این هشدار از طریق تبلیغ رسالت، پس از آماده شدن برای انجام آن بدون هیچ درنگ و تأخیری. - عرفت پور،2 :1391و - 3 در آیه سوم اسلوب قصر با تقدیم مفعول بر فعل را میبینیم که من باب تأکید است و گفتهاند که فایده تقدیم و جلو افتادن مفعول، اختصاص و انحصار است؛ یعنی »ای محمد فریاد بر آور که عزت و بزرگی فقط از آن خداست و تنها او بزرگ و والا مرتبه است.« - مغنیه، - 456 /7 :1981 زیرا اگر میگفتو - کبّر ربک - بر اینکه تکبیر برای غیر خدا جایز نیست، دلالت نمیکرد. - بیستونی، - 50 /26 :1390 علاوه بر این آرایه قلب که از محسنات بدیعی است با تکرار حروف - ک ب ر - از چپ به راست و برعکس بر تأکید معنوی کلام و بزرگداشت مقام خدا افزوده است.
