بخشی از مقاله
چکیده
بدون شک قرآن کلامی فنی ، دقیق ، فوق بشري و داراي بافتی منسجم و بی نظیر است . هماهنگی لفظ و معنا و آهنگین بودن قالب و وزن کلمات ، مطابقت داشتن آن با طبع و تاثیرگذاري در نفس ، توجه هر پژوهشگري را به کشف زیبایی شناسی در آیات آن جلب می کند. دو سوره" مریم " و " طه" از زیباترین سوره هاي قرآن به شمار می آیند که در مقام عظمت و قدرت خداوند نازل شده اند.
بررسی صورت گرایانه این دو سوره بر پایه نقد فرمالیست هایی چون ویکتور شکلوفسکی و رومن یاکبسون در خور توجه است. هر دو سوره با حروف مقطعه آغاز و با حرف و آهنگ واحدي چون - الف - در انتهاي آیات ختم شده اند. هماهنگی آوایی از نظر به کارگیري حروف و واژگان ، موسیقی تاثیرگذار و شگفت انگیز ، فصاحت و بلاغت بالا ، آیات محاوره اي ، آرایه هاي معنوي و لفظی چون اسلوب حکیم ، تاکید ، به همراه تناسب معنوي کلمات ، از عواملی است که زیبایی این دو سوره را دوچندان نموده است . بنابراین این پژوهش قرآنی بر آن است تا با عنایت بر نقد فرمالیسم به تحلیل و نقد سوره هاي مریم و طه و مقایسه زیبایی شناسی در دو سوره بپردازد و چه بسا ما را در شناخت بیشتر اعجاز این کتاب آسمانی یاري دهد .
مقدمه
بر همگان واضح و مبرهن است قرآن با فصاحت و بلاغت بالاي خود ، کلامی فوق بشري بوده که توجه هر پژوهشگري را به تدبر و تعمق در آیات آن جلب می کند. قلمرو زیباشناسی قرآن ابعاد گسترده اي دارد .هم معنا و هم صورت را در بر میگیرد. انتخاب و گزینش واژگان ، عبارات آهنگین ،آرایه ها و صنایع بدیعی متناسب با معنا به همراه موسیقی دلپذیر ، جلوه هاي زیبایی قرآن را دو چندان کرده است . بنابراین تحلیل آیات قرآن بر اساس انواع نقدها در خور اهمیت است .
امروزه گستره نقد ادبی بسی وسیع تر از قبل می باشد و با آنچه قدما از آن استنباط داشته اند متفاوت است. در نزد قدما ، عمدتا مراد از نقد ، بیان معایب اثر مورد تحقیق بوده است . مثلا در اینکه الفاظ آن اثر چه وضعی دارد یا معنی آن برگرفته از اثر دیگري است یه نه . به طور کلی از فراز و فرود لفظ و معنی سخن می گفتند. در دوران جدید مراد از نقد صرفا نشان دادن معایب اثر نیست.
منتقد ادبی می کوشد با تجزیه و تحلیل اثر ادبی ، اولا ساختار و معنی آن را براي خوانندگان روشن کند و ثانیا قوانینی که باعث آفرینش آن اثر ادبی شده است را توضیح دهد . نقد ادبی از یک سو به کار گرفتن قوانین ادبی در توضیح اثر ادبی است و از سوي دیگر کشف آیینه هاي تازه ممتازي است که در آن اثر مستنر است. در این حیطه ، نقد ادبی خلاقیت منتقد را نیز همچون صاحب اثر خواهان است.
از مؤلفه هاي مهم در ماندگاري اثر ادبی ، فرم - صورت - است که در دیدگاه صاحب نظران ، مفهومی پر معنا
و پیچیده دارد . آنچه به اثر ادبی ، شکل و ساختار می بخشد ، همان بیان است که در صورت تجلی یافته و ماندگاري اثر را حاصل می شود . بافت شکل گرفته بر اثر هماهنگی و انسجام آرایه هاي زیباشناختی ، فرم یا صورت ، عینیت یافته و معنا در آن نظام می یابد . بر این اساس پژوهش و تحلیل آثار ادبی بر پایه فرم یا صورت اهمیت زیادي دارد خصوصا اگر پژوهش در کلمات باري تعالی باشد .
این مقاله بر آن است تا با تکیه بر نقد فرمالیسم ، دو سوره " مریم " و "طه "را مورد نقد صورتگرایی قرار دهد. سوالی که در اینجا مطرح است آن است که :
-1 بر اساس نقد فرمالیسم ، عناصر جمال شناختیک دو سوره " مریم " و " طه " کدامند ؟
-2مظاهر ادبیات ، آشنایی زدایی ، وجه غالب و جادوي مجاورت در دو سوره " مریم " و " طه " چگونه نمود یافته است ؟
-3 بر اساس نقد صورتگرایی دو سوره " مریم " و " طه " ، آیا وجه اشتراك و اختلافی در ساختار جمال شناختیک دو سوره وجود دارد؟
پیشینه تحقیق
صرف نظر از کتابهاي نقد که در آن از فرمایسم روسی بحث می شود ، کتاب " رستاخیز کلمات " از شفیعی کدکنی ، از مهم ترین کتابهایی است که در این حیطه می توان نام برد . نویسنده در این کتاب مخاطب را با جریان صورت گرایی روسی و تاثیر آن آشنا می کند که سبب می شود خواننده با نگاهی متفاوت به آثار سعدي و حافظ و دیگر بزرگان ایران زمین بنگرد.
در سال 1389 سوره مبارکه مریم از منظر سبک شناسی توسط محمد خاقانی و محمد جعفر اصغري مورد نقد و بررسی قرار گرفت. در سال " 1392 آشنایی زدایی در جزء 30 قرآن کریم " توسط قاسم مختاري و مطهره فرجی کار شد. در سال 1393 سوره " ضحی " نیز توسط محمد خاقانی با تکیه بر نقد فرمالیستی مورد نقد و تحلیل قرار گرفت
با جست و جوي نگارندگان ، نقد دو سوره طه و مریم تا الان به شکل پژوهشی مستقل ، کاري صورت نگرفته است.
مکتب فرمالیسم
قبل از اینکه به مکتب فرمالیسم بپردازیم ، لازم است ذکر کنیم از دیدگاه ناقدان ، عبد القاهر جرجانی 471 - ه - با مطرح کردن " نظریه نظم " ، از پیشگامان نقد صورتگرایی به شمار می آید . جرجانی منهج کاملی را در نقد ارائه داد . وي تاکید داشت نظم کلمات و معنی آنها ارتباط تنگاتنگی با هم دارند و بین لفظ و معنی مناسبت وجود دارد از نظر عبد القاهر نقد ادبی سالم ، به سلامت نظم و ترتیب درست جملات استوار است نه به آرایه هاي سنگین مثل تجنیس و ترصیع و...
فرمالیسم روسی به عنوان یکی از مهم ترین مکاتب نقد ادبی و از بحث انگیز ترین رویکرد هاي آغاز قرن بیستم ، توجه بسیاري را به خود جلب کرده است . این مکتب در طول جنگ جهانی اول در روسیه به وجود آمد و در خلال سالهاي 1920 به اوج رسید. با تاسیس انجمن مطالعه در زبان ادبی " " society for the study of literary of language” و انجمن تحقیقات زبان شعري " society for investigation of poetic language “که اعضاي معروف آن بوریس آخن بام ، شکلوفسکی و یاکوبسن بودند و انجمن زبانشناسان مسکو " "Moscow linguistic ، فرمالیسم روسی به ریاست یاکوبس در سال 1915 ، شکل گرفت .
فرمالیست ها ادبیات را فرم محض دانسته ، از نظر آنها دو اصل تغییر شکل در زبان عادي و صناعات ادبی ، باعث آشنایی زدایی شده اند.
