مقاله ساختار و نقش مایه های مدارس دوره تیموری در خطّه خراسان

بخشی از مقاله

ساختار و نقش مایه های مدارس دوره تیموری در خطّه خراسان
چکیده:
باتوجه به مطالعات کارشناسان در حوزه هنری شاید بتوان دوره تیموری را یکی از مهمترین ادوار تاریخ هنری ایران زمین محسوب نمود. آثار بجای مانده از این دوره نیز حاکی از اهمیت هنری این دوره از تاریخ ایران است. این سلسله، با تکریم هنرمندان و معماران و گردآوردن آنان از اقصی نقاط کشور هم در ساختار معماری و هم در تزیینات آن، نقش آفرین بودهاند. بهترین شاهد این مسئله، مدارس این دوره در منطقه خراسان است. طبق اسناد تاریخی، ساخت مدرسه از دوره سلجوقیان در ایران مرسوم میشود و تیموریان نیز این سنت را ادامه میدهند. مدارس باالسر 800/1379، مدارس پریزاد 823/1420، مدرسه دودر 843/1439 و غیاثیه خرگرد 1444/848 نشانگر اهمیت مدرسه سازی در دوره تیموریان است که در این مقاله ساختار و نقشمایههای تزیینی چهارمدرسه مذکور مورد بررسی و مقایسه قرار میگیرد.
در پی بررسیهای به عمل آمده میتوان اینگونه استنباط نمود که در سیر تحول معماری و تزیین مدارس دوره تیموری یک روند تکاملی وجود داشته و از نظر محتوای کتیبهها استفاده از مضامین دینی رواج بیشتری داشته است.
روش تحقیق این مقاله به صورت تاریخی، توصیفی و تحلیلی است.
اهداف مقاله: -1 شناسایی مدارس دوره تیموری و مقایسه آن ها ، -2 شناخت روند تحول ساختار و تزیین معماری مدارس تیموری در خطه خراسان
سوالات مقاله: -1 مدارس تیموری از نظر معماری، تزیینات و محتوای کتیبهها دارای چه ویژگیهایی هستند؟ -2 تفاوتها و شباهتهای تزیینی و ساختاری مدارس مذکور کدام است؟
واژگان کلیدی: ساختار و نقشمایهها، مدارس دوره تیموری، خراسان، مقایسه و تطبیق

مقدمه:
در دهه 770/1370 آخرین بازماندگان ایلخانان در ایران از بین رفتند، اما قدرت جدیدی در آسیای میانه ظاهر شد که سنت و قدرت بازماندگان چنگیزخان را در دشتهای اوراسیا1 احیا کرد. تیمور که در غرب به تیمورلنگ معروف است سرکردۀ یکی از قبایل بود که سازمانبندی و تشکیالت قبیلهای خویش را به یک امپراطوری جهانی مبدل کرد. شهرهای بزرگ سلسله تیموری در آسیای میانه و افغانستان، شهر سبز، سمرقند، بخارا و هرات از کانونهای هنر و فرهنگ به شمار میرفتند و نمادی از عظمت قدرت تیموری بودند. 2 تیمورلنگ برای رسیدن به عظمت خویش هنگامی که سمرقند را به پایتختی برگزید زبردستترین استادان هنرمند و صنعتگر را از شهرهایی که گشوده بود به آن شهر آورد و در سایه ی حمایت او و پسرانش، هنرمندان ایرانی، کامیابیهایی فراوانی به دست آوردند، و شاهکارها ساختند.3 طبق مطالعات انجام شده، این امر منجر به شکوفاشدن هنری است که نه تنها در ماوراءالنهر و شرق ایران در زمان تیمورلنگ 736-807/1335-1405 و جانشینان او، بلکه بهطور همزمان در غرب ایران نیز تحت حکومت سلسلههای ترکمانان قراقویونلو و آققویونلو به اوج خود رسید. به عنوان نمونه مکتب هرات که نشانگر ریشه هنری این تمدن بود، در دوره تیموریان برجستهترین کانون هنرپروری شد.4 زمان حکومت تیموریان، معماری از نظر عظمت و بزرگی و از حیث غنای تزئینات به شکوه و شکوفایی بیسابقهای دست یافت. هنر نقاشی به چنان درجهای از تکوین و تکامل رسید که الگویی برای کل مکاتب آینده نقاشی ایران گردید. این دوره، همچنین دوره تحول و توسعه عظیم و تولید درخشان هنرهای تزیینی -منسوجات و به ویژه قالی بافی، سفالگری، جواهرکاری، فلزکاری، حکاکی و حجاری- بود. 5 الزم به یادآوری است دستاوردهای فرهنگی و هنری تیموریان با سلطنت شاهرخ شروع شد، چند تن از بازماندگان تیموری نیز در هنرپروری شهره بودند. بعضی از آن ها مثل گوهرشاد همسر وی، به حمایت از آثار معماری پرداختند و برخی نوادگان او از جمله اسکندر سلطان، ابراهیم سلطان و بایسنقر6 عالقه زیادی به خطاطی و کتابآرایی نشان دادند. بهرهگیری از شاهزادگان تیموری در حکومت ایاالت مختلف، الگوی جدیدی از بالندگی و تحول هنری را پدید آورد.

معماری دوره تیموریان
معماری دوره تیموری از بسیاری لحاظ مدیون دوره ماقبل خود، علی الخصوص معماری دوره مغوالن ایلخانی است. در واقع تعدادی از معماران و پیشهورانی که در ساخت و ساز و تزیین ابنیه تیمورلنگ و شاهرخ در آسیای مرکزی کار میکردند، از اهالی ایران بوده و از آنجا به سمرقند گسیل شده بودند.8 طبق نظر کارشناسان، میتوان معماری این دوره را تقریباً به چهار مرحله یا مقطع تقسیم کرد: عمارات دوره تیمور -808-782/1405-1307- ؛ عمارات دوره ی شاهرخ -851/1447-1405- -808 پسر تیمور و همسر او گوهرشاد؛ ابنیه دوره سلطان حسین بایقرا -873-911/1506-1407- و مشاور و دیوانساالر او علی شیر نوایی و ابنیه ترکمانان در غرب ایران، یعنی قراقویونلوها -1380 873-885/1468 و آققویونلوها 780-914/1058-1378 عدهای معتقدند که معماری ایران در سدههای میانه - دوره مغول - با گامهایی آرام و پیوسته

تحول یافته و در سده پانزدهم/نهم به ثمر نشست.10 این مسئله دو دستاورد مهم در معماری داشته است. یکی از عمدهترین و برجستهترین دستاورد معماری دوره تیموریان را مجموعههایی تشکیل میدادند که به لحاظ زیبایی ظاهر و کمال هماهنگی در شیوههای مختلف معماری شاخص هستند. از آن جمله میدان ریگستان در سمرقند است،11 که به دستور الغ بیگ -پسر شاهرخ-، یک مدرسه سلطنتی و یک خانقاه در سالهای 820-825/1417-1421 در آن ساخته شد و این مدرسه در واقع بزرگترین نمونه مدارس ساخته شده در دوران تیموریان است.12 اگرچه کاربرد عناصر تزیینی اصلی در معماری به شیوۀ سنتی ادامه یافت، تیموریان طاقبندی و انواع کاشیکاری تزیینی را به مرحله کمالی بیسابقه رساندند13 و نظام طاقبندی سکنج14 از مهمترین نوآوری معماری تیموری است.15 اوج نوع جدید طاقهای قوسی معماری اوایل تیموری را میتوان در مدرسه غیاثیه خرگرد16 آخرین کار قوامالدین17 دید که در سال -847/1442-1443 846 غیاثالدین شیرازی18 آن را به پایان رساند.19 در نقشه بنای مدرسه غیاثیه خرگرد و به میزانی کمتر در کاخ «زرنگار» -شهرک گذرگاه، نزدیک هرات- اهمیت شایان توجهی به دیوارهای پیرامون و نیز نمای اصلی شده است.20 در معماری عصر تیموریان گرایشهای تازهای در عرصه تزیین بناها پدیدار شد و طرحهای گیاهی بر نقشمایههای هندسی برتری یافت. این دستاورد جدید در صنعت تزیینات معماری موجب ترکیب طرحهای گیاهی با آجرهای رنگی شد. در این شیوه، سطوح بزرگ دیوار بناها پوشانده میشد و در موارد بسیاری به صورت مدّور بر نوک منارهها مینشست. در این دوره سبک جدیدی در کتیبهنگاری تزیینی مورد استفاده قرار گرفت و دیوارهای بیرونی بسیاری از عمارتها، به جمالتی در قالب طرحهای هندسی آراسته شد و استفاده گستردهتری از خط ثلث در کتیبهها و حاشیه سر در بناها متداول شد.21 معماری دورۀ تیموری به لحاظ کاربرد رنگ، از نظر فنی و تنوع حیرتآور طرح و بافت در اوج خود است.22 تیموریان نیز مانند ایلخانان به ایجاد بناهای مذهبی و غیرمذهبی عالقه نشان دادند. شیوۀ تزیین با کاشی معرق در عهد تیموری حکایت از آن دارد که هنرمندان این دوره در شیوۀ تزیینی به حد اعالی مهارت دست یافته بودند، به طوری که در کمتر دورهای این چنین تزیین کاشیکاری مشاهده شده است. مساجدی مانند گوهرشاد مشهد، کبود تبریز، مدرسه خرگرد خراسان، مسجد جامع تیمور در سمرقند و همچنین بناهای ساخته شده در بخارا و هرات، نشان دهندۀ برجستگی هنر کاشیکاری و کاربرد آن در بناهای مذهبی است.23 تحول دیگر در دو نوع تزیین با اندود گچ است. یکی ادامه مستقیم سبک گچ کاری مغولی به صورت نقش برجسته بلند است. نوع اصلی برخاسته از عادات فزاینده به استفاده از روکش گچی در بخشهای وسیعی با سطح صاف است. در دورۀ تیموری گرایشی به پوشش کامل سطوح داخلی با گچ به چشم میخورد و نیز سکنجها و مقرنسهایی که قبالً برای ساختمانسازی به کار میرفتند به صورت پوشههای گچی درآمدهاند.24

ساختار و نقشمایههای تزیینی مدارس دوره تیموری
با مطالعه بناهای متنوع تاریخی تیموریان، مدارس، همگنترین گروه را تشکیل میدهد. تمام مدارس این دوره دارای حیاطهای چهار ایوانه و اتاقهای نشیمنی با دو طبقه در میان آن ها هستند. در سدۀ پانزدهم/نهم دو پیشرفت در ساخت مدارس، مجتمع ورودی و آرامگاه گنبدی دیده میشود. مجتمع ورودی بخشی مستقل از بنا، شامل مجموعۀ بزرگی از اتاقها در اطراف حیاط مرکزی میشد. به طور متقارن، در دو سمت هشتی ورودی، سالن طاقدار بزرگی در یک ضلع به منزله شبستان مسجد و در ضلع دیگر به عنوان مجلس استفاده میشد. بهعنوان مثال مدرسه خرگرد دارای واضحترین شکل این نقشه است که در آن هیچ راه مستقیمی از شبستان مسجد و سالن سخنرانی به هیچ یک از اتاقهای اطراف حیاط وجود ندارد. در مدارس پریزاد، باالسر و دودر مشهد، اثری از مجتمع ورودی نیست. دومین پیشرفت که از ویژگیهای بسیاری از مدارس سده پانزدهم/نهم است، آرامگاه گنبدی است. از دوران پیش از سلجوقیان، تدفین در مدارس ایران به ویژه در یزد معمول بوده است. در خراسان هم این رسم رایج میشود و بزرگان در مدارسی که خود ساخته بودند، دفن میشدند. تزیین داخلی گنبد مدارس تیموری از باالترین کیفیت برخوردار بود و شکوه گنبدهای کاشیکاری شده آن ها ، نشان از قداست و شکوه صاحب گنبد داشت.25 مدارس تیموری شامل باالسر، پریزاد، دودر و غیاثیه خرگرد برحسب تاریخ احداث آن ها متقابالا بررسی می شوند. این چیدمان به ما کمک میکند تا با روند تکاملی ساختار و تزیین معماری این دوره بهتر آشنا شویم.

مدرسه باالسر
مدرسه از آنجایی که باالسر حرم مطهر امام رضا -ع- واقع شده26 به این نام استشهار یافته است. این مدرسه از طرف شمال به صحن کهنه، از شرق به رواق دارالسیاده، از جنوب به مدرسه پریزاد و از غرب به بازار زنجیر ارتباط داشت و نزدیکترین بنا به حرم مطهر بود. این مدرسه و مدرسه پریزاد کنار هم و متصل به دارالسیاده ساخته شدند و از نظر مساحت و سبک معماری نیز شبیه هم بودند. تاریخ بنای نخستین بانی آن به روشنی مشخص نیست. اما ابن بطوطه در سفرنامه خود از آن اینچنین یاد میکند که سالها بعد توسط شاهرخ تیموری تعمیر و مرمت شده است و سپس به نام «مدرسه شاهرخی» مشهور میگردد. ایوان مجلل و باشکوه غرب مدرسه، که داخل بازار قرار داشته، دارای کتیبهای بوده که اشعاری مربوط به تعمیر مدرسه در زمان صفویان به خط نستعلیق بر آن نقش بسته

چنانچه در معنای اشعار آمده، دستور تعمیر مدرسه در زمان شاه سلیمان صفوی صادر شده که در مقایسه با نسبت به این مکان مقدس، بنای قبلی بسیار باشکوهتر و زیباتر بازسازی و مرمت شد. لطف وکرم پادشاهی شاه سلیمان اشعار بیان شده که مدرکی است برای آیندگان جهت وقوف به احسان و کرامت پادشاهی نسبت به صاحب مکان و مردمی که از آن بهرهبرداری میکنند. قابل ذکر است بر سر در ورودی مدرسه، کتیبهای قرار داشته که در آن، شرایط سکونت در مدرسه ذکر شده است. در قسمت شمال شرقی مدرسه، بنای قدیمی و گنبدی شکلی وجود داشته که آرامگاه ابوالقاسم بابربن بایسنقربن شاهرخ در آن بوده است.27حجرههای مدرسه، دارای ایوانچههایی با سقف مقرنس و پیشانی آن ها دارای کاشی کاری معرق بوده است. -تصویر-1 حاشیه، آبی سیر رنگ، نقوش اسلیمی گیاهی و در زمینه زرد کهربایی، کاشی معرق با شکل ستاره پنج پر است. اکنون رواق سه طبقه دارالوالیه با مساحت 9600 متر مربع به جای این مدرسه ساخته شده است. مرحوم شیخ بهاءالدین عاملی هنگام اقامت در مشهد، در این مدرسه اسکان داشتهاند. -28تصویر-2 همانطور که مشاهده میشود، در حاشیه زمینه، نقوش اسلیمی گیاهی درهم تابیدهای، نگاشته شده که در ایوان ورودی مدرسه و بخشهای از آن بدون لعاب است. قالب گیری مارپیچی در ایوان ورودی، دیده میشود-تصویر-3 که یک در میان، نقوش اسلیمی گیاهی و هندسی در مارپیچها، ترسیم شده است.



مدرسه پریزاد
در همان سال که گوهرشاد خانم، زن بلند همت «شاهرخ میرزا، در ساخت مسجد معروف گوهرشاد مشغول بود، پریزاد خانم، خادمه ایشان دست اندر کار بنای مدرسه پریزاد در نزدیکی مسجد گوهرشاد گذاشت.30 این مدرسه هم از مدارس عصر تیموریان و متصل به دارالسیاده و مقابل مدرسه دو در واقع است، در سابق بین این دو مدرسه، بازاری به نام بازار زنجیر قرار داشت. این بازار در سال 1354/1976 تخریب گردید31 و اکنون به صورت راهرویی درآمده که زائران از طریق بست شیخ بهاءالدین از آن به حرم مطهر مشرف میشوند. درمدرسه پریزاد در 32 حجره ای دو طبقه، بنا گردیده و جلو هر اطاقی ایوانی قرار دارد. این مدرسه با کاشیهای زیبا و معرق مزین شده و گچبریهایی که دارای خطوط و نقوش متنوعی است به مدرسه جلوهای خاص بخشیده است. نقشه این بنا مانند دیگر مدارس عصر تیموری در مشهد، چهار ایوانه و مشتمل بر سر در ورودی، صحن مربع شکل، حجرههایی در دو طبقه؛ و در طرفین ایوانها، اتاقهای گنبددار، راه پلهها و تزیینات کاشیکاری و مقرنسکاری است. ورودی بنا، به صورت ایوان نسبتاً عمیقی، در ضلع غربی مدرسه قرار گرفته است. نمای بیرونی سر در، با توجه به تعمیرات صورت گرفته در دورۀ اخیر، وضعیت معماری تیموری را از دست داده و مقرنسهای گچی نقاشی شده و کتیبه مربوط به تعمیرات بنا در دورۀ صفوی، جای تزیینات قدیمی را گرفته است. 33صحن مدرسه به ابعاد تقریبی 15×10 متر، کمی پایینتر از ورودی قرار دارد و ازاره آن با سنگ تراشیده سیاه رنگ پوشیده شده است. بقیه نمای صحن، با آجر و در باال با کاشیکاری معرق تزیین شده است. طرحهای مورد استفاده در کاشیکاری، نقوش هندسی و اسلیمی، به رنگهای فیروزهای، الجوردی، سفید و قهوهای است. بدنه داخلی غرفهها، در قسمت باالی ازاره، دارای پوشش ساده گچی است. طرح کاشیکاری نمای حجرههای طبقه همکف، اسلیمی و طبقه باال هندسی و نمای ورودیهای چهارگوشه صحن نیز مشابه این تزیینات است. -تصویر -4 در نمای بیرونی مدرسه پریزاد، طاقچه های تزیینی قوسداری وجود دارد در لچکهای طاقچه های پایین، نقوش اسلیمی گیاهی به رنگ آبی و زرد دیده میشوند و در لچکهای طاقچه های باال، نقوش اسلیمی گیاهی، کاشی معقلی حصیرباف راسته «متداخل» با رنگ زرد و آبی کار شده است و شیوه آجرچینی تزیینی بنا، به صورت چهارلوزی، در پشت ایوان مدرسه خرگرد استفاده شده است.

ایوانهای مدرسه از نظر پهنا، تقریباً یکسان و از نظر عمق متفاوت هستند. ایوان شمالی نسبت به سه ایوان دیگر عمق بیشتری دارد و با گچبری و کتیبههایی تزیین شده و نمای آن نیز دارای کاشیکاری معرق است. ایوان جنوبی، از ایوان شمالی عمق کمتری دارد، اما از نظر تزئینات با آن مشابه است؛ به استثنای ابتدای بدنه ایوان جنوبی که به جای پوشش ساده گچی با تلفیق آجر و کاشی و نقوش هندسی در رنگهای فیروزهای و الجوردی تزیین شده است.
در کمرگاه ایوان، کتیبهای سرتاسری مربوط به دوره اخیر اجرا شده است. بخش فوقانی نمای این ایوان نیز با کاشی معرق مزین شده است. ایوان شرقی نسبتاً کم عمق است؛ اما از غنای تزییناتی بیشتری برخوردار و تزئینات آن از بهترین نمونههای تزئینات دوره تیموری این مدرسه است. بدنه ایوان با لوزیهایی از کاشی معرق در زمینه آجری پوشیده شده است. لوزیها، دارای زمینه الجوردی و برگ و گلهایی به رنگ قهوهای و سفید هستند. در قسمت وسط دیوار انتهای ایوان شرقی، در ورودی گنبدخانه اصلی مدرسه قرار دارد، نمای فوقانی طاق ایوان، با آجر و کاشی تزیین شده. -تصویر-5 که دارای ترنجیهای چهارپر کاشی معرق است و تزیین اصلی ایوان شرقی مدرسه پریزاد است.
ایوان غربی که ورودی اصلی مدرسه از طریق آن است، از بقیۀ ایوانها عمق کمتری دارد و بدنه دیوار خلفی آن، با تلفیق آجر و کاشی، با رنگهای الجوردی و فیروزهای تزیین شده است. طرحهای لوزی شکل، با نقوش هندسی این ایوان، قابل مقایسه با نمونههای مدرسه غیاثیه خرگرد است. در این مدرسه یک مدرسی -محل تدریس- هم بنا گردیده34 که به رواق دارالسیاده ارتباط دارد و یک در نیز در آنجا قرار دارد.34 محل تدریس اصلی مدرسه، فضای گنبدداری در پشت ایوان شرقی است. پوشش گنبدی و اصلی این فضا از بین رفته است. در پاکار ایوان گنبد ویران شده، بقایای مقرنسهای سادهای مشهود است.35 دیوارها و سقف این مدرسه، به صورت مجلل و باشکوهی آیینه کاری گردیده و کف آن مفروش و ازارهها با سنگهای مرمر پوشیده شده است. باالی دری که از آن به دارالسیاده میروند آیه 97 سوره آل عمران36 با خط ثلث بسیار زیبایی روی شیشه نوشته شده و نصب گردیده است. در معنای این آیه آمده است: در آن خانه، آیات ربوبیّت هویدا است و در ادامه آیه به مقام ابراهیم اشاره شده است. همچنین به این نکته اشاره شده که با وجود اینکه خداوند از عبادت بندگانش بینیاز است، بر واجب بودن زیارت آن خانه تأکید داشته است.در مدرسه پریزاد دو ایوان یکی در طرف قبله و دیگری در طرف شرق متصل به دارالوالیه قرار دارند، سمت شرقی ایوان، در حاشیه زیر طاق، سوره مبارکه والفجر با خط ثلث بسیار زیبایی روی گچ نوشته شده است، این کتیبه در سال 1406/1985 شمسی تعمیر و مرمت گردیده است. در این آیات، خداوند به شب و روز، صبحگاه و شامگاه: ایام حج -زمانهای مقدس- قسم یاد میکند انسان به عبرت گرفتن از تاریخ توصیه نموده است. در حاشیهُمدرِس -محل تدریس کننده- کتیبههای حدیثی زیبایی با کاشی معرق نصب شده که زیبایی و ظرافت خط آن جلب توجه میکند -تصویر-6 در آن کتیبهها آمده:

طلب علم بر هر زن و مردی واجب است و علم بدون عمل مانند کمان بدون زه است.38 برتری عالم بر عابد مانند برتری ماه شب چهارده بر دیگر ستارگان است.



برای هر چیزی راهی است و راه علم تقوا است.40 همانطور که در تصویر مشاهده میشود دور تا دور این ورودی، با کتیبهای از کاشی معرق به خط ثلث سفید در زمینۀ الجوردی و همچنین یک نوار تزیینی، مزین و نماسازی شده است. این کتیبه که حاوی احادیث دینی است، در دورههای بعد تعمیر و بازسازی شده است.
با توجه به اینکه کتیبههای مذکور، دارای مضامین علمی هستند، احادیثی که در آن ها آورده شده مرتبط با محیط علمی مکانی همچون مدرسه است. معانی این احادیث همگی در ارتباط با علم و دانش و همچنین تقواپیشگی در جهت رسیدن به دانش است. از نکات مهم در کاربرد این نوع احادیث، سنخیت داشتن معنای آن ها با محل و مکانی است که استفاده شدهاند. در ایوان قبله مدرسه پریزاد،41 زیر طاق، سوره مبارکه تین42 با خط ثلث گچبری شده است. تاریخ تعمیر بنا 1365/1986 شمسی است، در ورودی مدرسه،