بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به قداست داشتن علوم ریاضی و هندسه در طول تاریخ و نمایان بودن آن در هنر و معماری اسلامی، توجه بیش از پیش به این علوم و ارتباط تنگاتنگ آن با معماری اسلامی مهم به نظر می رسد. در همین راستا با توجه به ویژگی های یک دوره معماری اسلامی، آثار و ترسیمات ریاضیدانان مسلمان بررسی می گردد.
همان طور که در دوره تیموری از جمله فرمانروایی الغ بیگ در سده نهم به دلیل شکوفایی چشمگیر علمی و هنری در جهان اسلام و هم عصر بودن با برخی ریاضیدانان مسلمان و تاثیرگذار، آثار معماری بی نظیری نمایان است، بنابراین تلاش تحقیق بر آن است تا با بهره گیری از روش توصیفی - تحلیلی، با ابزار گردآوری داده مشتمل بر مطالعات کتابخانه ای به بررسی آثار برخی از ریاضیدانان این دوره از جمله قاضی زاده رومی و سمرقندی قوشچی پرداخته و با تحلیل آنان و آثار معماری هم عصر و دوره های بعداز آن به رابطه و میزان تاثیرگذاری این ترسیمات دانشمندان در تزیینات معماری پرداخته شود. در نهایت چنین به نظر می رسد که این ترسیمات ریاضی و هندسی دانشمندان مسلمان بر تزیینات معماری اسلامی از جمله کاشی کاری تاثیر مستقیم و چشمگیری دارد.
.1 مقدمه
ریاضیدانان مسلمان برای علم ریاضی، قداست قائل بوده و علاقه خاصی به آن داشته اند
بی تردید توازن، هماهنگی و قداست اشکال مادی در هنر آشکار می شود و به کمک هندسه و جهان ماده شرف می یابد، قدسی می شود و آن گاه در هنر اسلامی جاودانه می گردد.
این ویژگی ریاضی - هندسه - در هیچ یک از علوم اسلامی آن گونه نمایان نیست، اما در هنر اسلامی به خوبی خودنمایی می کند. هنر ایران در دوره اسلامی، در عین حال که عمیقا ایرانی و همساز با حساسیت های مردم ایران است، به مفهوم سنتی کلمه، اسلامی هم هست و لذا می تواند برای نمایش پیوند عام و جهانی معنویت و هنر اسلامی، به بهترین وجهی موثر افتد.
به هر حال ریاضیات و هندسه در جهان اسلام از یک سو چنان ارج و قربی یافتند که لقب علم مقدس را گرفتند، از دیگر سو تشابه و اشتراک در برخی بنیان های نظری، پیوند میان هنر و ریاضیات را در هنر اسلامی چنان گسترده ساخت که امروزه کمتر محققی می تواند نسبت به این پیوند بی اعتنا باشد.
نقش و سهم واقعی ریاضیدانان در فرآیند تکوین معماری از زوایای تاریک و مورد اختلاف مطالعات علوم و معماری در دوره اسلامی است. نجیب اوغلو - 1995 - بر نقش علوم، متون ریاضی و ریاضیدانان در معماری دوره اسلامی تاکید دارد و همچنین در تحقیقی مفصل با تصریح بر سهم علوم ریاضی در معماری، از نقش مهم ریاضیدانان در نگارش متون ریاضی مرتبط با معماری یاد می کند. بنابراین هندسه در فضاسازی معماری اسلامی نقش به سزایی دارد و از آنجایی که در معماری، فضا با سطوح تعریف می شود و سطوح در اغلب موارد با تزیین هایی همراه است، ارتباطی درونی در معماری اسلامی بین هندسه و تزیینات وجود دارد. پس با توجه به ارتباط مستقیم ریاضیات و هندسه در معماری می توان میزان تاثیرگذاری آن را بر روی تزیینات کاشیکاری هم بررسی کرد. پس با قداست داشتن علوم ریاضیات و هندسه در معماری اسلامی، این مسئله ضرورت می یابد که این میزان تاثیرپذیری تا چه اندازه می تواند بر سطوح و بدنه های بناهای دوره اسلامی ظاهر گردد.
.2 روش تحقیق
روش تحقیق این پژوهش به صورت توصیفی - تحلیلی با ابزار گردآوری کتابخانه و اسنادی تاریخی به منظور تهیه ی چهارچوب نظری از موضوع پژوهش صورت گرفته است.
3. دوره تیموری - سده ی 9 ه.ق -
3.1. الغ بیگ تیموری
خراسان ، سرزمینی با وسعتی پهناور و ارزشمند، در دوره های مختلف تاریخی نقش مهمی در تحولات تاریخی، فرهنگی و به ویژه آثار هنری در ایران ایفا نموده است. شهرها و مراکز مهم خراسان از جمله هرات و سمرقند مرکز تولید آثار هنری مختلف چون بناهای تاریخی و کاشی های رنگین بوده اند. یکی از درخشان ترین دوره ها، دوران حاکمیت تیمور و فرزندان او بر شهرهای خراسان است. استفاده از نقوش تزیینی گیاهی و هندسی در این دوران رو به کمال نهاده است.
سمرقند از زمان تیمور گورکانی به پایتختی انتخاب شد و دانشمندان سراسر جهان اسلام به آنجا فرا خواند شدند که موجب شکوفایی علمی و هنری آنجا شد. پس از مرگ امیر تیمور، نواده او الغ بیگ تیموری - - 853 796ه.ق - به عنوان حاکم سمرقند برگزیده شد که خود ریاضیدان و منجمی زبر دست بود.
الغ بیگ نوه تیمور، بیش از 40 سال با قدرت و درایت در ماوراءالنهر فرمان روایی کرد. در دوران فرمان روایی وی، ماوراءالنهر به عنوان کانون مهم علمی و هنری در جهان اسلام، به موقعیت ممتازی دست یافت، به طوری که این ولایت محل تجمع علما، فضلا، هنرمندان، خطاطان، ریاضی دانان، ستاره شناسان، معماران و سایر اشخاص اهل فن و هنر گردید. او در پرورش دانشمندان و فراهم آوردن وسایل پیشرفت آنان مضایقه نمی کرد و دانشمندان بزرگ زمان همه از توجه و گشاده دستی او برخوردار بودند.
وی همچنین با تاسیس مدارس گوناگون و حضور فعال در آن ها نقش مهمی در پیشرفت، گسترش و سازمان دهی علوم رایج در آن زمان داشت که بیش از همه ریاضیات و نجوم در مرکز توجه الغ بیگ فرصت بیشتری برای بالندگی یافت. الغ بیگ در محاسبات ذهنی از توانایی شگفت انگیزی برخوردار بود. وی هنگام حضور درمدرسه، تدریس علوم ریاضی را بر سایر علوم مقدم می شمرد. بنابراین ریاضیات در سایه علاقه و حمایت الغ بیگ به پیشرفت های چشمگیری در زمینه کسر اعشاری، محاسبه عدد پی و جدول های مثلثات دست یافت. مهم ترین مشخصه معماری دوران الغ بیگ که آن را به گونه ای از سایر بناها متمایز می کند، بکارگیری محاسبات دقیق ریاضی در احداث بناهای گوناگون است.
عصر تیموری، آغاز شکوفایی هنری و فنی آثار معماری و صناعات وابسته در آسیای میانه و ایران است. مراجع تاریخی این دوره از اهتمام مورخان به نقش هندسه و مهندسان در صناعت معماری حکایت دارند. عنوان "مهندس" در متون دوره تیموری واژه ای کلیدی است که که در اشکال مختلف ادبی برای مولفان اصلی بنا به کار رفته است.
ریاضیدانان سده 9 ه.ق نیز علاوه بر تعلیم نحوه طراحی عناصر ساختمان - هندسی - ، روشی برای محاسبه مساحت آن ها با مقادیر تقریبی برای تعیین مقدار مصالح لازم در ساختمان سازی یافته اند. در این دوره هندسه پایه تربیت هر معمار محسوب می شده و کاربرد حساب تنها برای برآورد صحیح مخارج بنا و حق الزحمه هایی بوده است که غالبا به متصدیان امور دیوانی و مالی طرح های ساختمانی می سپرده اند
از دانشمندان و ریاضیدانان بزرگ و مطرح این دوره می توان به غیاث الدین جمشید کاشانی و قاضی زاده رومی و سمرقندی قوشچی اشاره کرد که هم عصر و هم دوره با امیر الغ بیگ تیموری بودند. در این تحقیق ابتدا به معرفی اجمالی دو ریاضیدان قاضی زاده و قوشچی پرداخته و سپس برخی از آثار آنان بررسی و تحلیل می گردد.
.2.3 صلاح الدین پاشا موسی بن محمدبن محمود قاضی زاده رومی - 766 - 840 ه.ق -
صلاح الدین پاشا موسی بن محمدبن محمود قاضی زاده رومی، ستاره شناس، ریاضیدان و مدرس و دانشمند مسلمان اهل ترک می باشد. پدر وی در یکی از مدارس هشتگانه در شهر بروسه به تدریس پرداخت و بعد قاضی آن شهر گردید. قاضی زاده پس از اتمام تحصیلات متوسطه در بروسه به منظور تکمیل معلومات خود به ماوراءالنهر و سمرقند رفت. او از نخستین استادان الغ بیگ و راهنمای وی در طرح رصد خانه سمرقند بود. او در سال 824 به مدیریت مدرسه الغ بیگ در سمرقند منصوب شد و به تدریس دروس ریاضی و نجوم در مدرسه الغ بیگ پرداخت.
قاضی زاده در طی سفر از عراق به سمرقند، با غیاث الدین کاشانی روبه رو شده و برای ساخت رصدخانه او را به الغ بیگ معرفی کرد. قاضی زاده رومی - حدود 840 ه.ق - دوست و همکار کاشانی در رصدخانه الغ بیگ در سمرقند، اثری تحت عنوان رساله فی استخراج جیب درجه واحده را بر مبنای رساله الوتر و الجیب کاشانی تالیف کرده و در آن به شرح و بررسی روش کاشانی پرداخته است. امروزه نسخه های متعددی از این رساله در ایران و دیگر کشورها وجود دارد
به غیر از کاشانی در مدرسه الغبیک، نفیس بن عِوَض کرمانی، قاضیزاده رومی، معینالدین کاشی، مولا علی قوشچی و جلالالدین اسطرلابی نیز به امور علمی اشتغال داشتند و همین دانشمندان سمرقندی، در ترویج علوم دقیقه عثمانی مؤثر شدند.
پس از درگذشت کاشانی، قاضی زاده متصدی تکمیل رصدخانه سمرقند شد و به سمت مدیر رصدخانه انتخاب شد. او دارای دو شاگرد دانشمند بنام ابوزید شروانی و علاءالدین علی بن محمد سمرقندی معروف به ملا علی قوشچی بود. یکی از فعالیت های علمی قاضی زاده، تایید روش اثیرالدین ابهری برای اثبات گزاره توازی در اصلاح اصول اقلیدس می باشد.
فتح الله بن ابوزید هم که ریاضیات را نزد صلاحالدین موسی بن محمد قاضیزاده در سمرقند آموخته بود، در زمان سلطان مراد دوم ریاست مدرسه قسطمونی - کاستامونیا - را بر عهده گرفت. به نظر میرسد دقت در تألیفات او همچون شرح کتاب الملخّص فی الهیئه و شرح اشکال التأسیس سمرقندی نظریه آغاز کنندگان مکتب سمرقند در عثمانی را تکمیل مینماید. او از نخستین ادامه دهندگان مکتب سمرقند در عثمانی و از شاگردان سعدالدین تفتازانی بود.
قاضی زاده رومی سرانجام در سال 840 ه.ق در سمرقند درگذشت و آرامگاهش بنایی دو گنبدی در مجموعه آرامگاهی شاه زند قرار گرفته است.
جدول .1.2.3 معرفی آثار قاضی زاده رومی
