بخشی از مقاله
چکیده
مسجد جامع شهر گرگان - استرآباد - با گذشت قرنها همچنان در مرکز ثقل زندکی شهری قرار دارد. مداخلات انجامشده در طی سالیان گذشته خود مؤید اهمیت و حضور آن در حیات اجتماعی مردم شهر است. در این میان وجه تاریخی، هنری و اصالت اثر که از ارزشمندترین وجوه آن است کمتر مورد توجه قرار گرفتهاست. با این حال هنوز هم عناصر و فضاهایی از قدیمیترین لایه های تاریخی مسجد از دوره سلجوقی تا دوره قاجار در کالبد مشهود مجموعه دیده میشود. این مسجد دو ایوانه دارای چهار شبستان، صحن مرکزی، دو ورودی در اضلاع شمالی و جنوبی و مناره ای در ضلع جنوبی است. ایوان غربی مسجد بر طبق اسناد به دوره صفویه منتسب است.
معمر شدن ساختمان و وقوع بحرانهای متعدد سبب مداخلات متعدد در دورههای مختلف در آن شدهاست. این ایوان به جهات مختلف کارکرد مذهبی، فرهنگی و معماری از جمله وجود کاربندیهای منسوب به دوره قاجار که از معدود آثار معماری با این اسلوب در دشت گرگان محسوب میگردد، حائز اهمیت و مطالعه دانسته شدهاست. وجود معماری تکامل یافته کاربندی در پوشش سقف داخلی ایوان، در اقلیم پرباران گرگان که اغلب سقف ساختمانها شیبدار هستند این اثر را در نوع خود در دشت گرگان یگانه میدارد. کاربندی از هنرهای زیرمجموعه رسمی است که در ساختمان ایوان مسجد جامع به صورت سقف کاذب اجرا شده است. این مقاله به بازشناسی و معرفی اجزای مختلف ساختمان کاربندی ایوان غربی مسجد جامع گرگان میپردازد.
واژههای کلیدی: کاربندی، ایوان، مسجد، جامع، گرگان.
مقدمه
یکی از مهمترین ساختارهای معماری در حوزه مذهب، فرهنگ، سیاست و اقتصاد در شهرهای تاریخی اسلامی مساجد هستند. در این میان مساجد جامع بهدلیل قرارگیری در قلب تپنده شهر، مجاورت با بازار و سایر عناصر اصلی معماری شهری دارای مرکزیت اجتماعی و مذهبی مردم نهاداند و از اهمیت ویژه در میان ساختارهای معماری تاریخی برخوردار هستند. مسجد جامع شهر گرگان به رغم تمامی مداخلات کالبدی صورتگرفته در آنکه، تمامیّت کالبدی و اصالت آن را تحت تأثیر قراردادهاست، به لحاظ کارکردی همچنان در مرکز ثقل زندگی شهری قرار دارد. مداخلات انجام شده در طی سالیان گذشته خود مؤید اهمیّت و حضور آن در حیات اجتماعی مردم شهر است.
مسجد جامع گرگان - استراباد قدیم - در حاشیه بازار نعلبندان و محله »پای سرو« که از محلات مرکز تاریخی شهر است در زمینی بالغ بر2400مترمربع واقع شدهاست. بازار نعلبندان ضلعهای جنوبی و غربی مسجد را دربرگرفتهاست. راسته اصلی بازار از پشت ایوان غربی مسجد جامع آغاز میشود . ایوان ورودی جنوب مسجد به بازار نعلبندان باز می شود و بلافاصله در شرق آن تکیه پایسرو قرار دارد. مسجد جامع گرگان را از نظر سبک وضع موجود آن میتوان به عنوان یکی از مساجد دو ایوانی به حساب آورد. این مسجد دارای دو ایوان در ضلع شرقی و غربی است که تغییرات زیادی در آن صورت گرفته است. دیوارهای ایوان غربی این مسجد 19سنگ نوشته نصب شده که قدیمیترین آن مربوط به فرمان جهانشاه ابنقرایوسف قراقویونلو مربوط به 862ه.قاست. در سال 1327ه.ق ایوان غربی به فرم کاربندی بازسازی شدهاست.
روش تحقیق
اطلاعات گرد آوری شده در این تحقیق از اسناد تاریخی، منابع کتابخانهای و مبتنی بر تحقیقات میدانی گسترده، نقشه برداری و مستندنگاری، ترسیمها و توصیفها، حضور مکرر در فضای معمارانه موضوع، نمونهبرداری، عکسبرداری و همچنین گفتگو با معمرین بوده است.
- 1 موقعیت قرارگیری اثر
در نقشه شهر گرگان موقعیت مسجد در محدوده بافت گرگان در سالهای 1335، 1385 و1390 در پرونده ثبت ملی آن مشاهده میگردد. - شکل - 1
2 معرفی مجموعه
مسجد جامع در زمینی به مساحت 2420 متر مربع احداث شده است. پلان آن دارای کشیدگی اندکی در راستای شرقی-غربی است. ایوان ورودی اصلی آن در ضلع جنوبی قرار دارد. ورودی دیگر آن در ضلع شمال بنا قرا دارد و ایوان کاربندی آن در همان موضع سده گذشته است. مساحت صحن مسجد 750 مترمربع است. این مسجد دارای دو ایوان در اضلاع شرقی و غربی است که سقف بام آن دو پوش است. پوشش زیر ایوان کاربندی است که بر 2 تویزه به عرض 1,8 متر استوار است. و پوشش بیرونی شیبدار است که خرپا ریزی شده و سفالگردانی آن امروزه به ورقهای آزبست تغییریافتهاست. چهار شبستان در چهار کنج آن به شکل L است که بازشوهای آن به صحن مسجد در 5 باب ساخه شدهاند. مناره مسجد در ضلع جنوبی و غربی ایوان ورودی قدیمیترین بخش مشهود بناست. - شکلهای2و - 3
