بخشی از مقاله
چکیده:
تحقیق حاضر حاکی از آن است که معماری در راستای نگرش پایداری سه مسیر اعم از بهرهگیری قاطعانه از فناوری، همسو شدن با ویژگیهای بومی و فرصت دادن همزمان به فناوری و بومگرایی را دنبال کرده است. اتخاذ رویکردهای سهگانه فوق به عوامل بسیاری همچون میزان توسعه یافتگی، اقتصاد و... بستگی دارد. معماری تجربه شده در دورههای تاریخی - اگرچه بهلحاظ زمانی و محتوایی فاصله زیادی با رویکرد پایداری دارد - ؛ اما عمدتاً در ذیل مسیر سوم قرار گرفته است.
نکته حائز اهمیت آنکه بناهای تاریخی واجد خصوصیاتی هستند که معرّف سبک دوره خاص خود است. تحقیق حاضر بدنبال پاسخگویی این سوال بوده که یک بنای تاریخی تا چه حدی مقید به دوره تاریخی خود و تا چه حدی مقید به اصول پایداری متکی بر دادههای محیطی از جمله اقلیم است. مناره مسجد جامع گرگان یکی از اجزای شاخص معماری تاریخی در حاشیه جنوبی دریای خزر است که به دوره سلجوقی تعلق دارد. لذا تحقیق حاضر به شناسایی جنبههای تاریخی و محیطی این اثر پرداخته تا نشان دهد که موازانه خصوصیات مذکور در یک اثر چگونه بوده است.
تحقیق برای نیل به هدف فوق، مقایسه ویژگیهای معماری مناره مسجد جامع گرگان با مهمترین منارههای دوره سلجوقی را سرلوحه خود قرار داده است. نتایج تحقیق مؤید آن بوده که استوانهای بودن مناره، استفاده از تزئینات آجری، تکمنارهای بودن آن و تفکیک تزئینات بوسیله کمربندهای آجری از مهمترین جنبههای تاریخی بنا است؛ حال آنکه داشتن ارتفاع کم، استفاده از مصالح چوبی، شیبدار بودن سقف و استفاده از مصالح سفالی مهمترین جنبههایی است که پایداری محیطی آنرا سبب شده است.
-1مقدمه:
در سالهای اخیر توسعه عمدتاً با صفت پایداری مطرح شده است. به عبارت دیگر پایداری به مثابه شاخص و معیار توسعه معرفی میشود. برخلاف بسیاری از رویکردها و نگرشها که مبنایی تئوریک دارند، توسعه پایدار مسیر زایش و حیات خود را بر محور کنفرانسها و کمیسیونها استوار ساخته است
کنفرانس محیطزیست استکهلم 1972، کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه برانتلند 1987و کنفرانس ریو 1992 مهمترین نقش را در تبیین رویکرد توسعه پایدار برعهده داشتند
این رویکرد در کمیسیون استراتژی حفاظت زمین که توسط اتحادیه بینالمللی برای حفاظت طبیعت در سال 1980م تشکیل شد، مدون گردید
توسعه پایدار مدلی از توسعه را جستجو میکند که برطرف کردن نیازهای نسل امروز، نیازهای نسل فردا را به مخاطره نیندازد. گفتنی است در چند دههای که از شروع و توسعه نگره پایداری میگذرد، تحقیقات بسیاری در ایران و دیگر کشورها پیرامون پایداری، معماری پایدار، توسعه پایدار و غیره انجام شده است؛ بهگونهای که شمار آنها از دست رفته است. در میان این تحقیقات یکی از محورهای مورد علاقه پژوهشگران رابطه معماری پایدار یا معماری های رایج در زمانهای ماقبل صنعتی است
گفتنی است در غالب این تحقیقات عنوان میشود که ویژگیهای معماری این ادوار مصداقی از ویژگیهای معماری پایدار است؛ چراکه این معماری براساس مختصات محیط شکل گرفته است. از سوی دیگر با رجوع به تاریخ معماری ایران میتوان دریافت که در هر یک از دورههای تاریخی اعم از مادها، هخامنشیان، ساسانیان،... سامانیان، سلجوقیان و... قاجار و پهلوی، آثار معماری با شباهتهایی جلوهگر شدهاند که ناشی از زمان و تاریخ است. به عنوان مثال یکسانی قوسهای بهکار رفته در یک دوره تاریخی، قرابت شیوههای تزئینی، حضور یا افول یک کاربری در یک بافت و یا شکلگیری یک عنصر یا فضا در یک بنا، همگی منحصر به شرایط زمانی معماری میباشند.
مطالب بالا سوالی را در خود به همراه دارد و آن اینکه، معماری در دورههای تاریخی چگونه از یکسو به مقتضیات سبکی - که ناشی از زمان است - و از سوی دیگر به مقتضیات محیطی یا محلی پاسخ میدهد. از آنجا که پاسخدادن به چنین سوالی میتواند بسیار کلی تلقی گردد، در تحقیق حاضر یک اثر تاریخی انتخاب شده و سوال تحقیق براساس آن تدقیق یافته است. لذا سوال تحقیق عبارت خواهد بود از اینکه مناره مسجد جامع گرگان به عنوان یکی از آثار دوره سلجوقی واجد چه ویژگیهای تاریخی و چه ویژگیهای محیطی است.
-2چارچوب نظری
-1-2پایداری و ویژگیهای محیطی
معماری همانند علوم دیگر، در دو دهه اخیر به سمت توسعه پایدار جهت یافته است. اساس معماری پایدار تصمیماتی است که اتخاذ آنها تاثیرات منفی ساختمان را بر محیط و انسان کاهش میدهد - محمودی، . - 4: 1388 یکی از مهمترین مباحث مطرح در توسعه پایدار - بالاخص معماری پایدار - ، جایگاه و نقش فناوری است. در این راستا 3 ایده مطرح میشود. ایده اول به کسانی تعلق دارد که فناوری را به مثابه تنها راهحل نجات محیط عرضه میکنند. غرفه انگلستان در اکسپو 1992 و یا پروژه باغ عدن در کرنوال به سال 1997 - هر دو با طراحی نیکلاس گریمشاو - ، نمونهای از کارهای خلق شده با محوریت فناوری است. گروه دوم بهکار گرفتن فناوری را زمانی موجه میدانند که گریزناپذیر باشد. از نظر این افراد، فناوری خود مسبب مشکلات زیستمحیطی امروز است.
لذا به کارگیری آن برای رهایی از شرایط فعلی نمیتواند امیدبخش باشد. مرکز فرهنگی تیجیبائو 1997-1991 - توسط رنزو پیانو - و یا طرح برج توکیو-نارا 1997م - توسط کنیینگ - نمونهای از تلاشهای صورت گرفته با رویکرد دوم است. در این پروژهها فناوری همراستا با قابلیتهای محیط بهکار گرفته میشود. گروه سوم، بهکارگیری فناوری را مردود میدانند. بهرهگیری از سیستمهای غیرفعال خورشیدی، مصالح طبیعی، فرو بردن ساختمان در زمین و...
نمونهای از راهکارهای محیطی است که در پروژههای چون خانه اقلیمی در ایرلند 1996-1995م و خانه آبشار 1990-1989م - هر دو توسط همکاران گایا - و یا موسسه کوه راکی در کلرادو 1984م - توسط گروه طراحی آسپن - با چنین نگاهی ساخته شده است
بررسی طیف سهگانه پایداری با فناوری پیشرفته، پایداری با تلفیقی از فناوری و قابلیتهای محیطی و پایداری براساس قابلیت-های صرف محیطی مؤید نزدیکی مباحث پایداری و قابلیتهای محیطی است. موازی با چنین نظریات، کریس ابل ضمن رد توسعه متمرکز و سایر ظواهر آن از جمله فناوری غربی، گونهای از توسعه را - برای کشورهای درحالتوسعه - مطرح میسازد که بر ارزشهای بومی استوار است. مقیاس این نوع توسعه، محلی و منطقهای بوده و انتخاب فناوری مناسب، نقطه مرکزی این فرآیند معرفی میشود.
ابل از سه واژه "فناوری مناسب"، "فناوری واسط" و "فناوری ترکیبی" سخن به میان میآورد. از نظر او تاکید بر ارزشهای انسانی، توجه به زمینههای فرهنگی و مقیاس - عمدتا مقیاس کوچک - در انتخاب "فناوری مناسب" اهمیت دارد. گفتنی است "فناوری واسط" به این جهت طرحریزی میشود که خلا موجود میان فناوری وارداتی و فناوری سنتی را پرکند. ارزان بودن، استفاده از منابع و امکانات محلی، نیاز به نیروی کار، مقیاس کوچک، قابل فهم بودن، قابل تولید بودن از جانب مردم - غیر ماهر - ، استفاده از منابع تجدیدپذیر و سازگاری با محیط از ویژگیهای "فناوری واسط" محسوب میشود.
"فناوری ترکیبی"، فناوری است که همراه با حفظ اصالتها و اصول محیطی، میان سه بخش انسان، جامعه و طبیعت تعادل برقرار کند. این نگاه، ترکیبی از فناوریهای پیچیده و دانشهای سنتی است
نظرات ابل نیز نشان از آن دارد که توسعه پایدار - بالاخص در کشورهای درحالتوسعه - نیازمند توجه به ارزشها، دادهها و قابلیتهای محیطی است. تا اینجا مشخص میشود که یکی از مسیرهای تحقق پایداری وابسته به دادههای محیطی و درنظرگرفتن آنها در طراحی است. از سوی دیگر بازگشت به تعاریف توسعه پایدار مؤید این مطلب است که توسعه پایدار عمدتا در سه حیطه اجتماعی، اقتصادی و محیط ]زیست[ مطرح میشود. پس پایداری محیطی از یکسو هدف توسعه پایدار است و از سوی دیگر یکی از مسیرهای تحقق پایداری توجه به دادههایی است که محیط در اختیار انسان میگذارد.
دقت در مفهوم پایداری محیطی و تامل در اصول ارائه شده برای معماری پایدار موید قرابت این نگرش با معماری بومی است. معماری بومی نوعی طراحی و ساخت است که در بیشترین میزان وابسته به محیط طبیعی میباشد. این معماری با مصالح و امکانات محلی شکل میگیرد و بازتاب ویژگیهای جغرافیایی، اقلیمی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی محیط خود است
اساسا لغت بوم بار مکانی داشته و به محدوده مشخصشدهای از مکان که دارای مرز معینی است اطلاق میشود
بررسی معماری بومی مناطق مختلف ایران نشان میدهد که اگرچه این معماری برپایه اندیشه امروزی پایداری شکل نگرفتهاند، اما تقید به محیط، اصلی بنیادین در معماری بهشمار میرفته است. اصول بهکار رفته در معماری سنتی ایران و نیز در معماری بومی مناطق مختلف آن رابطه نزدیکی با معماری پایدار دارد.
استفاده از روشهای پایدار - پاک و تجدیدپذیر - در تنظیم شرایط محیطی بناهای مختلف، تلفیق عناصر طبیعی با عناصر انسان ساخت، بهرهگیری از مصالح پایدار، تقویت اصول معنایی و معنوی در کنار ویژگیهای مادی از جمله اصول به کار رفته در معماری سنتی ایران است که مرزهای مشترکی با مفاهیم پایداری به وجود میآورد
جنبههای یاد شده گویای تقید معمار و معماری ایرانی به محیط است. تقیدی که در هر دو رویکرد بومی و پایداری بنیادی، برجسته و مشترک است.
-2-2منارههای دوره سلجوقی
دوره سلجوقی از دورههای بینظیر در عرصه معماری ایرانی-اسلامی بهشمار میآید. این دوره با سلطنت طغرلبیگ در سال 429 هق آغاز و تا 552 هق ادامه یافت. سلجوقیان دودمانی ترکتبار داشتند که در زمان سامانیان در اطراف دریاچه خوارزم - آرال - و آمودریا میزیستند. سلطنت طغرلبیگ، آلبارسلان و ملکشاه باشکوهترین دوران سلاجقه بهشمار میآید. هنرمندان عصر سلجوقی با بهرهگیری از زمینههای مختلف ساسانی، عربی، مغولی، مسیحی، مانی و... توانستند تحولات و نوآوریهای منحصربفردی را سبب شوند.
شکلگیری آثار متعددی همچون مسجد جامع اصفهان، قزوین، زواره، اردستان، گلپایگان، برجهای دوگانه خرقان، ... گویای اهمیت تاریخی این دوره در عرصه معماری است. یکی از مهمترین تحولات معماری ایران در طراحی مساجد مربوط به این دوران میباشد.
