بخشی از مقاله
چکیده
تحول صنعتی انسان ها را از زندگی در طبیعت به زندگی در شهر با شیوه ای جدید کشانده است و از معضلات عمده این گونه زندگی هم راستا نبودن با پایداری انرژی یعنی کاهش ذخایر سوخت های فسیلی و آلودگی ناشی از آن ها و تخریب محیط زیست و... می باشد. ابداع ایده ها و اتخاذ راهکارهای موثر در بهبود وضع موجود در راس برنامه های توسعه معماری پایدار قرار گرفته است. معماری کهن ایران زمین به خوبی به مبانی پایداری وفادار بوده است.
معماری ساختمان های سنتی ایران به گونه ای هستند که در زمستان به خوبی و به سادگی گرم می شوند و در تابستان به راحتی خنک می شوند و این ساده ترین و کاربردی ترین مفهوم معماری پایدار است. همین دلیل ما را بر آن داشت که در این تحقیق با توجه به گرم شدن کره زمین و مشکلات کمبود آب، برق و... به بررسی معماری سنتی ایران و مطالعات موردی در خصوص بادگیرها که حاصل مشاهدات عینی و مطالعات کتابخانه ای است به صورت تحلیلی-توصیفی به تشریح موضوع بپردازیم که در نتیجه به شناخت معایب و پیشنهاداتی در جهت رفع معضلات و موانع موجود پرداخته می شود.
-1 مقدمه
کلیه فعالیت های هر انسانی در فضاهایی انجام می شود که ساخته فکر و ایده معمار آن فضا است و از آنجا که نقاط ضعف این فضا نه تنها بر زیست بوم منطقه ای که در آن واقع شده است، بلکه بر زیست بوم جهان تاثیر گذار است، پس این معماران هستند که وظیفه ای بسیار دشوار و حائز اهمیت را بر عهده دارند. [1] کاهش بحران های تغییر اقلیم، تقلیل منابع و آلودگی محیط زیست که ناشی از سبک زندگی و نحوه فعالیت های انسانی است، به عنوان مهمترین چالش های جهانی در دنیای کنونی مطرح شده اند. فعالیت ها نابهنجار معماری، شیوه های ساخت و ساز و سبک زندگی در بناهای متداول، سهم عمده ای در بروز بحران های مذکور داشته است. از این جهت ابداع ایده ها و اتخاذ راهکارهای موثر در بهبود وضع موجود، در راس برنامه های توسعه معماری قرار گرفته است. [2]
سال ها پیش ساکنین این مرز و بوم سعی داشتند که با مهارتی ویژه و با اجرای فنون و اشاره ای خاص در زمینه استفاده بهینه از انرژی ها و منابع طبیعی بخصوص خورشید و باد و هماهنگی با اقلیم به تعامل هر ساختمان با بستر و محیط طبیعی پیرامون خود بپردازد. [3] در عمل این بحث همان مفهوم توسعه پایدار و به طبع معماری پایدار دربر خواهد داشت. اصولی که باید رعایت شود تا یک ساختمان در زمره بناهای پایدار طبقه بندی شود به شرح زیر می باشد:
اصل اول-حفظ انرژی:
بنا باید طوری ساخته شود که نیاز ساختمان به سوخت های فسیلی را به حداقل برساند.
اصل دوم-هماهنگی با اقلیم:
بنا باید طوری طراحی شود که با اقلیم و منابع انرژی موجود در محل احداث هماهنگی داشته و کار کند.
اصل سوم-کاهش استفاده از منابع جدید:
ساختمان ها باید به گونه ای طراحی شوند که میزان استفاده از منابع جدید را تا حد ممکن کاهش داده و در پایان عمر مفید خود برای ساختن بناهای جدید، خود به عنوان منبع جدید بکار روند.
اصل چهارم-برآوردن نیازهای ساکنان:
در معماری پایدار برآورده شدن نیازهای روحی و جسمی ساکنان از اهمیت خاصی برخوردار است. اصل پنجم-هماهنگی با سایت: بنا باید با ملایمت در زمین سایت خود قرار گیرد و با محیط اطراف سنخیت داشته باشد. اصل ششم-کل گرایی: تمام اصول معماری پایدار باید در یک پروسه کامل، که منجر به ساخته شدن یک محیط زیست سالم می شود، تجسم یابد. [3]
-2 معماری سنتی و بومی
معماری بومی معماری سرزمین معین است که هماهنگ با زمینه های فرهنگی، اقلیمی، جغرافیایی، اقتصادی، اجتماعی آن منطقه شکل گرفته است. معماری بومی پاسخی مشترک به نیازهای فرهنگی و عوامل محیطی در معماری است چراکه این شیوه از معماری در طی نسل های متمادی با شرایط اقلیمی و فرهنگی جامعه سازگار گشته و بهترین راهکارها را جهت پاسخگویی به خصیصه های فرهنگی - نیازهای غیر مادی - و پایداری انرژی - نیازهای مادی - در معماری انتخاب و تکامل بخشیده است در واقع معماری بومی جایی است که فرهنگ و اقلیم در قالب یک وجود فیزیکی موجودیت می یابند و نتیجه آن فرهنگ پایداری انرژی در معماری می باشد.
البته باید به این نکته توجه کرد که معماری بومی از نظر بوم و پهنه جغرافیایی تبیین می گردد و متعلق به دوره زمانی خاصی از تاریخ منطقه نمی باشد و تا وقتی که از نظر فرهنگی گسستی در روند آن ایجاد نگردد به صورت مستمر ادامه پیدا خواهدکرد اما هنگامی که گسست های فرهنگی رخ دهند و عادت ها و سنت های گذشته معماری بومی سست شوند و فرهنگی نوین جایگزین گردد تداوم آن از میان رفته و از نظر زمانی معماری بومی دوره گذشته به عنوان معماری سنتی شناخته می شود با این حال معماری بومی همچنان به حیات خود ادامه می دهد البته با فرم و کارکردی متفاوت که برگرفته از فرهنگ معماری نوین می باشد. [4] استفاده از روش های غیر فعال و پاک در معماری سنتی در غیاب وسایل مکانیکی تامین کننده آسایش حرارتی، در طول هزاران سال تجربه ساخت بومی بدست آمده است. بهره گیری از این روش ها در ساختمان های امروزی، می تواند بهترین راه برای تامین آسایش حرارتی این ساختمان های مدرن باشد.
بطور مسلم، امروزه شناخت و ارزیابی نقش اقلیم بر بافت و بناهای سنتی جزو مهمترین برنامه ها و اولویت ها در کاهش مصرف انرژی، استفاده از منابع طبیعی به جای سیستم های مکانیکی و ایجاد فضای زندگی راحت، سالم و بادوام می باشد [5] معماری سنتی ایران، با توجه به شرایط اقلیمی متفاوت در کشور، راه حل های متنوعی را در طول هزاران سال برای افزایش شرایط آسایش حرارتی انسان با استفاده از دیوارهای بلند، استفاده از خصوصیات عایقی مواد طبیعی مانند کاهگل، ساختن طاق ها و گنبدها و در نهایت بادگیر، ارائه نموده است.
هماهنگی میان بخش های مختلف سازه، تاسیسات و طراحی معماری، از جلوه های تحقق حکمت معماری اسلامی در معماری سنتی ایرانی است. 6] همچنین استفاده از جریان طبیعی هوا به عنوان ابزاری برای ارتقای آسایش اقلیمی، یکی از تدابیری است که در معماری سنتی ایران از سابقه ای طولانی برخوردار است. [7] با توجه به شرایط آب و هوایی حال حاضر ایران و بروز کم آبی و گرم شدن هوا و همچنین اهمیت موارد ذکر شده فوق، در ادامه به بررسی و عملکرد بادگیر که یکی از اجزای بناهای بومی ایران در اقلیم گرم می باشد، می پردازیم.
-3 تاریخچه
بادگیر همواره بهه عنوان یک سازه سنتی جهت تهویه تعریف شده است که در سراسر خاورمیانه از کشور پاکستان گرفته تا شمال آفریقا با نام ها و فرم های مختلف دیده می شود [8] با این حال همگی آن ها عملکرد یکسانی دارند به این منظور که بادهای غالب و مطلوب را به داخل فضاهای مورد نظر خود انتقال می دهند. از آنجایی که اولین نشانه های تخریب در بناها بر روی دیوار و به ویژه بادگیرها رخ می دهد نمی توان به پیشینه بادگیرها در معماری به شکل قطعی اشاره نمود.
سابقه تاریخی بادگیر در جهان آن را به طور قطع به قبل از میلاد مسیح می رساند اما اینکه چه کسانی برای اولین بار آن را ابداع کرده اند کمی دشوار می نماید. با توجه به اینکه تصاویر پاپیروس های مصری متعلق به 1500 سال قبل از میلاد مسیح است لذا چنانچه به کنکاش های نسودا در تپه چخماق رجوع شود، پیشینه ساخت بادگیر در ایران به 4000 سال قبل از میلاد مسیح می رسد. در مورد استفاده ایرانیان از بادگیر قبل از اعراب به طور ختم می توان بر این نکته تاکید کرد و دو دلیل نیز بر این ادعا کافی است.
اول اینکه در اشعار کهن عربی از واژه بادهنج، باد آهنج، باذهنج استفاده شده که این واژه ها فارسی است کمااینکه امروزه به آن ها باجیر گفته می شود که مخفف بادگیر است. دوم اینکه بادگیرهای امارات در منطقه بستک قرار دارد که منطقه ایرانی نشین ایران بوده و اولین ساکنان آن ایرانیان بوده اند بنابراین می توان خاطر نشان کرد که ایرانیان در زمینه طراحی بادگیر نیز همچون ابداعات دیگر در حوزه معماری، منبع الهام سایر کشورها بوده اند.
-4 تعریف بادگیر
بادگیر برج هایی هستند از جنس خشت و آجر با ملات گچ و ساروج که هوای خنک تر و با گردوغبار کمتر در ارتفاعات را بطور طبیعی به داخل ساختمان هدایت می کند.
-5 اجزای تشکیل دهنده بادگیرها:
-1 قفسه: قسمت راس بادگیر است که شامل مجاری عبور دهنده هوا می باشد.
-2 ساقه: آن بخش از بدنه بادگیر که حدفاصل بدنه و بام قرار می گیرد.
-3 تیغه: تیغه ها عناصری از خشت و آجر می باشند که کانال بادگیر را به چند کانال کوچکتر تقسیم می کند. -3الف: تیغه اصلی: دیواره هایی که تا مرکز برج ادامه می بایند و کانال بادگیر را به کانال کوچکتر تقسیم می کند.
-3ب: تیغه فرعی: دیواره هایی که تا مرکز برج ادامه نمی یابند و فقط تا عرض دیواره خارجی پیش می روند. تیغه فرعی در نمای بادگیرها همچون پره های کانال کولر نمایان هستند. - معماری و فرم تیغه بادگیر در رفتار حرارتی آن نقش دارد، چون تیغه های اصلی تا مرکز برج ادامه می یابند و کانال بادگیر را به کانال های کوچکتر تقسیم می کند. لذا در هنگام وزش باد کانالی که رو به سمت باد دارد دریافت کننده باد است که اصطلاحا بادخور نامیده می شود و کانال های دیگری که باد به سمت آن نمی وزد نقش بادخوان را خواهد داشت. - [9]
