بخشی از مقاله
چکیده
امروزه تاثیر پذیری از محیط پیرامون برای طراحان عاملی موثر در خلق آثارشان میباشد . اقلیم ایران نیز در این زمینه پتانسیل های بسیاری در بهره برداری از انرژی های محیط اطراف خویش دارد. در این میان مناطق کویری با توجه به مهار نیروهای طبیعی و به کارگیری آن ها در رفع نیازها مورد اهمیت بوده و با توجه به بحران انرژی و مسائل مطرح شده ، در این زمینه توجه بیش از پیش به استفاده از انرژی های موجود در طبیعت صورت پذیرفته است.در این بررسی با توجه به این فرضیه که بادگیرها شرایط آسایش مطلوب را برای انسان در ارتباط با عناصر محیطی اطرافشان فراهم می آوردند ، به مطالعه ی این عنصر کاربردی مناطق کویری پرداخته شده است و با استفاده از روش تحقیق کتابخانه ای ، تحلیل محتوا و استدلال منطقی و با هدف کشف اندیشه های معماران و راز مانایی عناصر معماری نسبت به چگونگی بهره وری موفق از چهار عنصر اصلی طبیعت دراین عناصر از جمله بادگیرها در پی دست یافتن به ایده ها و تکنیک های معماران گذشته و چگونگی ارتباط مناسب با عناصر طبیعت است ، بدین امید که بتوان با این رویکرد در جهت خلق معماری پایدار گامی موثر برداشت.
واژههای کلیدی: اندیشه های معماران ، چهار عنصر اصلی طبیعت ، بادگیر ، مناطق کویری ایران
-1 مقدمه
حفاظت محیط زیست و بهینه سازی مصرف انرژی دو دیدگاه اساسی در قرن بیست و یکم است. مصرف بی رویه سوخت های فسیلی در قرن بیستم مشکلات و معظلات فراوانی، برای بشر امروز به وجود آورده است که از جمله آنها میتوان آلودگی های محیط زیست و خطر اتمام سوختهای فسیلی را نام برد، این دو شکل سبب شد تا در قرن حاضر توجه به پیامدهای استفاده از سوختهای فسیلی و مزایای بهرهمندی از انرژیهای تجدید پذیر طبیعی - انرژیهای پاک - در اولویت سیاستهای اکثر کشورهای جهان قرار گیرد. ایران از جمله کشورهایی است که تجربیات ارزندهای در زمینهی استفاده از انرژیهای طبیعی به روش غیرفعال دارد.
سابقهی طولانی سکونت و تمدن باشکوه آن، میراث با ارزشی از تجربیات سودمند را به وجود آورده است که به رغم وسعت مناطق بیابانی، امکان سکونت را برای مردم طی سالیان محیا کرده است. این تجربیات این توانایی را به انسان امروزی میدهد تا بدون وابستگی به پیشرفتهای فن آوری مدرن بسیاری از نیازهای خود را به روش غیرفعال برطرف نماید و از مزایای انرژی های تجدیدپذیر طبیعی به نحو شایسته بهرهمند گردد. - طاهباز، - 1 :1387همانگونه که عنوان شد امروزه با بروز بحران انرژی توجه هر چه افزونتر به بهرهگیری از انرژیهای موجود به نحو احسنت و صرفه جویی در مصرف انرژی های فسیلی به دلیل منابع محدود و آلودگیهای حاصله، بیش از پیش مورد توجه است.
معماران و طراحان امروزی در پی ارائه راهکارهایی می باشند تا از این طریق در جهت کاهش مصرف انرژی و بهرهگیری موثر گام بردارند. در این میان توجه به معماری گذشته به عنوان ایدهای برای ارائه راهکار مورد توجه می باشد. معماران گذشته دارای اندیشههای موثری در برداشت از طبیعت اطراف خود بودهاند و آنها را به صورت موثری در ابنیههای خود مورد استفاده قرار میدادند. مناطق کویری ایران تجلیگاه چهار عنصر طبیعت میباشد. بهرهگیری هوشمندانه گذشتگان از این چهار عنصر در بناها قابل بررسی میباشد تا از این طریق بتوان با مطالعهی آنها گامی در جهت خلق بناهای پایدار نمود. از جمله این بناها بادگیرها در مناطق کویری ایران را میتوان ذکر کرد که نمونه-ی یک عنصر کاربردی می باشند .
-2 مناطق کویری ایران
دشتهای فلات که بخش عمدهای از مساحت کشور ما محسوب می شوند ، عمدتا در نواحی مرکزی و شرقی مملکت قرار دارند. دو منطقه دشت کویر و کویر لوت در مرکز ایران واقع شدهاند که به طور کلی لم یرزع و با بارندگی بسیار اندک میباشند. این دو کویر قریب یک هفتم مساحت ایران را شامل میشوند. نواحی حاشیه کویری و کوهپایه ای دارای آب وهوای معتدلتر یا بارندگی بیشتر میباشند ولی به هر تقدیر اقلیم این نواحی نیز گرم و خشک است.خصوصیات کلی شرایط اقلیمی دشتهای فلات به قرار زیر است:
الفB آب و هوای گرم و خشک در تابستان، سرد و خشک در زمستان
بB بارندگی بسیار اندک
جB رطوبت هوا بسیار کم
هB اختلاف زیاد درجه حرارت بین شب و روز
وB در نواحی کویری و حاشیه کویری ، بادهای توام با گرد و غبار
به دلیل رطوبت کم و دوری از دریا، اختلاف درجه حرارت هوا در طی شبانه روز زیاد است.کمبود آب جهت کشاورزی و مصرف روزانه اهالی، به علاوه بادهای شدید کویری که با شدت شن و خاک کویر را در سطح مناطق زیستی پخش می کند، محیط چندان مطلوبی را جهت سکونت انسان ایجاد نمیکند. همچنین در منطقه درخت و در نتیجه چوب کمیاب است و نمیتوان به راحتی سقف و سرپناه ایجاد نمود. ولی با توجه به مشکلات اقلیمی فوق، معماری سنتی ما در اثر تجربه چند هزار ساله، راه حلهای منطقی برای یک زندگی دلپذیر در این مناطق فراهم نموده است. - قبادیان، - 123 :1385 از جمله این راه حلها ایجاد عناصر کاربردی از جمله بادگیرها می باشد که در ادامه به توضیح و چگونگی ارتباط آن با طبیعت می پردازیم.
-3 بادگیر
استفاده از بادگیر از دیرباز در ایران رایج بوده است. بادگیرها با اشکال مختلف در شهرهای مرکزی و جنوبی ایران ساخته می شده است که هریک بر اساس ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا می شده است. عملکرد بادگیر بدین شکل است که باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اتاق های اصلی ساختمان ، آب انبار و یا سرداب هدایت می کند. برخی بادگیرها فقط از طریق جابه جایی هوا - convection - داخل بنا را خنک می سازد و بعضی دیگر هم از طریق جابه جایی و هم از طریق تبخیر - evaporation - این عمل را انجام می دهند . - قبادیان، - 12 -13 :1385بادگیرهای ایران را به طور کلی می توان به سه دسته تقسیم بندی کرد: بادگیر های اردکانی، بادگیرهای کرمانی و بادگیرهای یزدی. بادگیرهای یزدی عموما چهارطرفه اند و برای درگیری بیشتر با جریان باد، عموما در ارتفاع زیاد ساخته می شوند.
این بادگیرها از نقطه نظر معماری، پیچیده ترین و زیباترین نوع بادگیرها در ایران می باشند. - پوراحمدی، - 3 :1390تنوع پلان بادگیرها در شهر یزد در خاورمیانه بی نظیر است که نشان از نبوغ و خلاقیت معماران یزدی دارد. به طور کل در ایران بادگیر با پلان دایره، شش ضلعی، هشت ضلعی، مربع، مستطیل دیده شده است. با فرم مثلث بادگیر در هیچ کجای خاورمیانه شناخته شده نیست. بادگیر با پلان دایره ای شکل، نوع بسیار نادر آن در ایران است و در شهر یزد بادگیر با پلان دایره ای وجود ندارد. - محمودی، - 85 :1390 در شکل 1 نمونهای از پلان و برش بادگیر خانهای در یزد نشان داده شده است.
-4 چهار عنصر اصلی طبیعت و چگونگی ارتباط آن با بادگیر
چهار عنصر طبیعت، آتش، هوا، آب و خاک،نمادهای صفات کلی و عمده یی می گردند که به موجبشان ماده ی جسمانی در عالم تحت القمر پدیدار می شود. این عناصر هر کدام در درون شامل جفتی از صفات طبیعی گرمی، سردی، تری و خشکی در حد عواملی فعال در میان ماده ی جسمانی اند . عناصر چهار حالت بنیادی ماده را تشکیل می دهند و هر جسم شامل همه ی چهار نمود است هر چند که تسلط تنها با یکی ست. - اردلان، - 58 :1380
-1-4 هوا - باد -
هوا سرراستترین مظهر است از اثیر و خود محمل نور و نماینده صفات رطوبت و گرمی. تاثیر هوا این است که چیزها را سبکی، تلطیف و نرمی می بخشد و به ماده توان صعود میدهد. گرم است، چون آتش، اما خشک نیست، و کیفیت تری، انبساط و انحلالش به آن ویژگی میبخشد. سر راست ترین مظهر هوا باد است. صور فراوان فضای بامها B بادخان ها، بادگیر ها و قبه های مثقوب B صوری ساختمانی هستند که با حرکت لایه هوا به گونهی باد مرتبطاند. - اردلان، - 58 :1380باد در اینکه بنا به چه سویی پنجره بگشاید و از کدام سو کور باشد و بر شکل و محل ایوانها تاثیر میگذارد. یکی از مهمترین موفقیتهایی که ساکنان حاشیه کویر به دست آورده اند، اختراع بادگیر برای ایجاد ارتباط معقول با باد است. بادگیر علاوه بر حل مشکل سرمایش در تابستان گرم حاشیه کویر، یکی از مهمترین عناصر در زبان شهرسازی و معماری این منطقه است. - پارسی، - 97-98 :1383برای معماران ، باد عنصر عمده ای در طراحی محسوب می شود که با ایجاد تغییر در مبادله ی حرارتی فضای یک ساختمان - چه به صورت پدیده همرفت، چه در اثر نفوذ هوا به ساختمان - تاثیر عمده ای بر مسئله ی "آسایش حرارتی"
