بخشی از مقاله
چکیده
بیماري پژمردگی شاخه و زوال مرکبات یکی از مخربترین بیماريهاي درختان مرکبات در سرتاسر دنیاست. در سالهاي اخیر بیماري خشکیدگی در بین درختان مسن و حتی نهالهاي تازه کشت شدهي نارنج به طور گستردهاي در فضاي سبز شهر ملاثانی - شهرستان باوري، استان خوزستان - مشاهده شده که منجر به خسارتهاي قابل توجهی گردیده است. علایم بیماري در ابتدا با خشکیدگی سرشاخهي گیاه شروع شده و سپس شاخهي آلوده خشک شده و در نهایت میتواند منجر به خشکیدن و مرگ قسمتی و یا کل گیاه شود.
به منظور سببشناسی این بیماري، در طی سالهاي 1396-97 از درختان نارنج موجود در فضاي سبز شهر ملاثانی که علایم خشکیدگی را نشان میدادند، نمونهبرداري صورت گرفت. کشت، خالصسازي و شناسایی قارچهاي رشد یافته از نمونههاي جمعآوي شده از درختان آلوده نشان داد که قارچ همراه با بیماري سرخشکیدگی است. در ادامه، آزمون بیماريزایی در آزمایشگاه انجام گرفت و نتایج نشان داد که شاخههاي نارنجِ مایهزنی شده با قارچ ،دچار خشکیدگی سرشاخه و تیره شدن آوند چوبی شدند. این نتایج بیماريزا بودن قارچ همراه با بیماري سرخشکیدگی درختان نارنج در فضاي سبز شهر ملاثانی را اثبات کرد.
کلمات کلیدي: مرکبات، زوال، آزمون بیماريزایی.
مقدمه
در صنعت میوهکاري، مرکبات به عنوان یکی از محصولات نیمه گرمسیري ارزشمند و میوهاي محبوب در رژیم غذایی مطرح است. شناختهشدهترین گونههاي تجاري مرکبات شامل پرتقال، لیمو، گریپفروت، نارنگی و نارنج هستند .نارنج با نام علمی . از تیره گیاهی درختی و همیشه سبز است که هم مصرف غذایی دارد و هم در طب سنتی به عنوان دارویی مؤثر مورد استفاده قرار میگیرد. به علت دارا بودن سیستم ریشهاي قوي و مستحکم، یکی از متداولترین پایههاي مورد استفاده براي انواع مرکبات است.
امروزه با توجه به طعم مطبوع نارنج و همچنین صرفه اقتصادي تولید آن، استفاده از میوه این محصول بهصورت تازه خوري و همچنین آب میوه نارنج بسیار متداول شده است. علاوه بر این، به دلیل همیشهسبز بودن این درخت و سازگاري آن با اقلیم بیشتر مناطق کشور، از آن به عنوان گیاهی زینتی در فضاي سبز شهري استفاده میشود.آفات و بیماريهاي گیاهی از جملهي عواملی هستند که همواره تهدیدي براي گیاهان به شمار میآیند.
در بین بیماريهاي گیاهی که سلامت درختان را به مخاطره میاندازند، پژمردگی و سرخشکیدگی از اهمیت به سزایی برخوردار است چراکه میتواند منجر به مرگ کل گیاه شود. یکی از مهم ترین عوامل پژمردگی شاخه و زوال و مرگ درختان زینتی در دنیا قارچ است. این قارچ اولین بار توسط ناتراس از درختان خزاندار جدا و به عنوان گونه جدید توصیف شد. این قارچ از پا و ناخن هاي آلوده مهاجرین نواحی گرمسیري به کشور انگلستان از درختان سایهدار در سودان عامل سرخشکیدگی و لکه برگی انبه در نیجریه، شانکر طوقه و پژمردگی ناگهانی گیاه کائوچو در سریلانکا و به عنوان مهمترین عامل پوساننده ریشه و ساقه کاساوا در آفریقا گزارش شده است .
در ایران از درختان گردو، سیب و گلابی در شیراز از درختان سرو زربین و سرو نقرهاي ضعیف شده در اثر آسیب حشرات جنگل در استان گلستان و از درختان مرکبات، توت، اکالیپتوس، گردو، نارون و ابریشم در خوزستان و از توت، ابریشم، گردو، اکالیپتوس، نارنج، انار، لیموترش و ازگیل در شهرستان جهرم نیز گزارش شده است . ساتون و دایکو در سال 1989 با تجدید نظر جالبی که روي آرایهي نمودند، به علت سه تفاوت اساسی عامل این بیماري را از جنس Nattrassia براي آن مذکور متمایز کرده و نام جدید را پیشنهاد نمودند.
این قارچ اندام تولیدمثلی به نام پیکنید تولید میکند و به علت عدم وجود شرایط مناسب درطبیعت به ندرت پیکنید تشکیل میدهد. فرمی از قارچ فوق که عامل اصلی اشاعه و خسارت بیماري در طبیعت می باشد، قارچ ناقص است که اندامهاي رویشی آن بصورت آرتروسپور در میآیند .عامل بیماري زمستان را به حالت غیرفعال در سطح و داخل تنه و شاخه هاي آلوده سپري میکند. آرتروسپورها یا همان تودهي سیاه زیر پوست، با تراکم فوق العاده زیادي قادر به تحمل آب و هواي گرم و خشک براي مدت طولانی بوده و توسط باد و باران منتقل می شوند.
دوره کمون آن تحت تأثیر درجه حرارت می باشد. آوندها در محل شانکر با صمغ و تیلوز بسته می شوند و پژمردگی فقط بعد از مسدود شدن کامل مسیر عبور آب اتفاق میافتد. عامل بیماري درمناطق گرمسیري و نیمه گرمسیري، با گرم تر شدن هوا فعال شده و پیشرفت آن در مرداد و شهریور به اوج میرسد. سپس بتدریج فعالیتش کاهش یافته و درطول زمستان به حالت غیرفعال باقی میماند . حساسیت به بیماري درتمام دوره رشد درختان وجود داشته، اما درختان جوان تحمل بیشتري نسبت به درختان مسن نشان می دهند. در درختان جوان،احتمالاً به علت رشد فعال، عدم هرس و سالم بودن پریدرم، ابتلا به بیماري کمتر اتفاق میافتد.
با وجود ارائهي راهکارهایی نظیر هرس شاخههاي آلوده، آبیاري و کوددهی منظم و همچنین مبارزهي شیمیایی، این بیماري همچنان خسارتزا است و نیاز به روشهاي مؤثرتر جهت کاهش میزان بیماري احساس میگردد. متأسفانه در سالهاي اخیر بیماري سرخشکیدگی در بین درختان مسن و حتی نهالهاي تازه کشت شدهي نارنج به طور فراوانی در سطح منطقه مشاهده شده و خسارتهاي مالی قابل توجهی را وارد ساخته است.
با توجه به اقلیم مناسب منطقه جهت کشت و پرورش گیاه نارنج، این درخت مثمر، سالهاست که به عنوان یکی از عناصر مهم فضاي سبز شهري مورد استفاده قرار میگیرد. اما حضور این عوامل مخرب در کنار یکدیگر یعنی قارچ بیمارگر، دماي بسیار زیاد و کمبود آب، تهدیدي جدي براي آینده درختان نارنج است. با توجه اهمیت این درخت در منطقه، این مطالعه میتواند به روشن شدن عامل یا عوامل دخیل در این بیماري کمک کرده و نهایتاً منجر به ارائهي روشهاي کنترلی مؤثر جهت کاهش خسارت ناشی از این بیماري شود.
نمونهبرداري
از تمامی درختان نارنج موجود در فضاي سبز شهر ملاثانی که علایم خشکیدگی را نشان میدادند، نمونهبرداري صورت گرفت. بدین منظور شاخههاي خشکیدهي جوان از محل اتصال به تنه بریده شده و به آزمایشگاه منتقل شدند. براي هر نمونه اطلاعاتی نظیر رقم و سن درخت، موقعیت جغرافیایی و تاریخ نمونهبرداري یادداشت شد. از هر درخت بطور تصادفی سه شاخهي انتهایی، میانی و پایینی برداشت گردید.
کشت، جداسازي و شناسایی بیمارگر
به منظور آزمایش حضور عوامل قارچی در شاخههاي آلوده از روش جمالی و بنیهاشمی استفاده شد. بدین ترتیب که حدفاصل قسمت سبز - سالم - و قهوهاي - خشک - توسط چاقوي باغبانی برش داده شده و به قطعاتی با عرض ./5 میلیمیتر تبدیل شد. این قطعات ابتدا با فروبردن در محلول هیپوکلریت سدیم %10 به مدت 1 دقیقه ضدعفونی شده و سپس با آب مقطر استریل شستشو شدند. سپس قطعات هوادهی شده و پس از خشک شدن رطوبت سطحی، درون پتري دیشهاي حاوي محیط کشت قارچی قرار گرفتند. پس از رویش قارچها، هر کلنی قارچی ابتدا خالصسازي شده و سپس با توجه به کلیدهاي شناسایی، در سطح جنس و گونه شناسایی شد.
اثبات بیماريزایی
جهت اثبات بیماري زایی از روش جمالی و بنیهاشمی استفاده شد. بدین ترتیب ابتدا شاخه هایی به قطر 1 تا 3 و 30 سانتیمتري از هر درخت تهیه، بعد از شستشو و ضدعفونی دیسکی از پوست به قطر 5 میلیمتر با کمک چوب پنبه سوراخ کن برداشته و مایه زنی با استفاده از قرص هاي PDA از حاشیه پرگنه هاي در حال رشد فعال انجام گردید. شاخه ها بعد از مایه زنی در کیسههاي پلاستیکی پیچیده و به مدت دو هفته در دماي 30 درجهسانتیگراد قرار داده شدند. از محیط کشت فاقد قارچ به عنوان شاهد استفاده شد. پانزده روز پس از مایهزنی، از شاخههاي مایهزنی شده نمونهبرداري انجام شد و نمونهها پس از ضدعفونی، کشت شده و جدایههاي خالصشدهي قارچ مورد شناسایی قرار گرفتند.
نتایج و بحث
از درختان نارنج و سایر درختان زینتی موجود در فضاي سبز شهر ملاثانی و نیز درختان موجود در دانشگاه علوم کشاورزي و منابع طبیعی خوزستان، بازدید به عمل آمد. علایم بیماري شامل سرخشکیدگی و مرگ بخشی و یا کل درخت مشاهده گردید. در بین نهالهاي مرکباتی که به تازگی کشت شده بودند، علایم خشکیدکی شاخه رؤیت شد . همچنین در برخی از درختان مسن خشکیدگی به تعدادي از شاخههاي درخت محدود بود.
