بخشی از مقاله
سنجش میزان آمادگی الکترونیکی دانشکده هاي دانشگاه فردوسی مشهد با تأکید بر دسترسی به اطلاعات
چکیده - آمادگی الکترونیکی((E-readiness به عنوان یک مفهومنسبتاً جدید، در اثر رشد فزاینده نفوذ اینترنت در جهان و همچنین بوجود آمدن پیشرفت هاي چشمگیر در استفاده از فناوري اطلاعات در کسب و کار، صنعت، خدمات، آموزش و سایر زمینه ها، توجه بسیاري از کشورها را به خود جلب نموده است. در این بررسی سعی شده است تا با استفاده از مدل آمادگی الکترونیکی میوتولا و ونبراکل، میزان آمادگی الکترونیکی دانشکده هاي دانشگاه فردوسی مشهد، با تأکید بر دسترسی به اطلاعات، مورد سنجش قرار گیرد. به این منظور، با استفاده از پرسشنامه طراحی شده و تکنیک مصاحبه، اطلاعات مورد نیاز در ارتباط با هر یک از بخش هاي اصلی مدل، شامل آمادگی سازمانی، آمادگی اطلاعاتی، آمادگی زیرساخت، آمادگی منابع انسانی و آمادگی محیط بیرونی جمع آوري شده است. نتایج این مطالعه حکایت از این دارد که دانشکده هاي دانشگاه فردوسی مشهد در اکثریت این بخش ها بخصوص آمادگی سازمانی، آمادگی محیط بیرونی و آمادگی منابع انسانی دچار ضعف می باشند. اما در این میان باید گفت که دانشکده هاي مهندسی، علوم اداري و علوم تربیتی در بیشتر بخش ها جزء دانشکده هاي برتر بودند که این امر در ارتباط با آمادگی محیط بیرونی، آمادگی زیرساخت و آمادگی سازمانی بیشتر مشهود بنظر می رسد، این در حالی است که دانشکده هاي تربیت بدنی، الهیات و علوم پایه نیز داراي بدترین شرایط ممکن، بخصوص در همین سه بخش ذکر شده، می باشند.
واژه هاي کلیدي- آمادگی الکترونیکی، اطلاعات، فناوري اطلاعات، سواد اطلاعاتی
-1 مقدمه
رشد فزاینده نفوذ اینترنت در جهان و همچنین بوجود آمدن پیشرفت هاي چشمگیر در استفاده از فناوري اطلاعات در کسب و کار، صنعت، خدمات، آموزش و.... باعث توجه و علاقه بسیار شدید نه تنها کشورهاي توسعه یافته، بلکه کشورهاي در حال توسعه به آمادگی الکترونیکی شده است.
باید گفت که مفهوم آمادگی الکترونیکی در طول دهه 1990و در راستاي ارائه یک چارچوب یکسان و متحدالشکل براي ارزیابی گستردگی و نفوذ بخش دیجیتال در سطح کلان (ملی)، بین کشورهاي توسعه یافته و در حال توسعه ابداع و گسترش یافته است. به دنبال این امر، ابزارهاي سنجش آمادگی الکترونیکی متنوعی نیز توسط سازمان ها و کمپانی هاي مختلف طراحی و مورد استفاده قرار گرفته است. نکته جالب اینکه هر یک از این سازمان ها نیز مدعی هستند که روش و ابزار سنجش آنها قادر به ارزیابی دقیق تر و تشخیص بهتر وضع موجود بوده و می تواند سازمان ها را در جهت پیشرفت در عرصه اطلاعات و فناوري اطلاعات راهنمایی نماید.[1] در این راستا، با توجه به اهمیت یافتن مفهوم آمادگی الکترونیکی به عنوان یک پیش شرط اساسی در جهت موفقیت در عرصه فناوري اطلاعات، بر آن شدیم تا بر اساس مدل ارائه شده توسط آقایان میوتولا و ونبراکل((Mutula & van Brakel میزان آمادگی الکترونیکی دانشکده هاي دانشگاه فردوسی مشهد را مورد سنجش قرار دهیم. نتایج بدست آمده از این بررسی نیز نشاندهنده این امر است که اولاً، تمامی دانشکده ها از لحاظ سازمانی، بستر مناسب براي ورود به عرصه اطلاعات را فراهم نکرده اند، ثانیاً از لحاظ منابع انسانی نیز تقریباً %65 از دانشکده ها فاقد پشتوانه لازم در این بخش می باشند و نهایتاً اینکه محیط پیرامون دانشکده ها نیز فاقد شرایط مناسب براي فعالیتهاي آنها می باشد، تا جائی که تقریباً %75 از دانشکده ها، شرایط محیط پیرامون خود را نامناسب توصیف کرده اند.
-2 آمادگی الکترونیکی
سازمان ها و محققان مختلف، نگاه متفاوتی به فعالیت هاي مربوط به اینترنت، فناوري اطلاعات و آمادگی الکترونیکی دارند و هرگروه نیز بر اساس رویکرد و نگاه خود آن را تفسیر و تعریف می نماید. باید عنوان نمائیم که مفهوم آمادگی الکترونیکی براي افراد مختلف در زمینه ها و چارچوب هاي مختلف و براي اهداف متعدد، معانی مختلف و گوناگونی به خود می گیرد.
چوکري و همکاران وي (Choucri et al) در مطالعات خود خاطر نشان کردند که بخاطر عدم وجود اتفاق نظر بر روي تعریف آمادگی الکترونیکی، شکاف بسیار بزرگی بین ایده ها و مفاهیم از یک سو و کاربردها و استنتاجات عملی این مفهوم از سوي دیگر وجود دارد.[2] در این میان، گروه(Computer Systems Policy Project) CSPPکه متشکل ازکمپانی هاي آمریکایی در زمینه فناوري اطلاعات می باشد، به عنوان اولین سازمانی بود که مفهوم آمادگی الکترونیکی را مورد استفاده خود قرار داد. این سازمان در روش سنجش خود که آنرا تحت عنوان "راهنماي آمادگی براي زندگی در جهان شبکه اي" در سال 1998 به دنیا معرفی نموده است، آمادگی الکترونیکی را چنین تعریف می کند: جامعه اي که در آن امکان دسترسی مستمر و با سرعت بالا به بازار رقابتی براي افراد جامعه وجود داشته و کاربرد و استفاده از تکنولوژي هاي اطلاعاتی و ارتباطی در مدارس، دانشگاه ها، ادارات دولتی، کسب و کارها، سازمان هاي خدماتی و بهداشتی و.... نیز رایج و معمول می باشد.
ضمن آنکه در چنین جوامعی، کاربران در استفاده از اینترنت داراي حریم خصوصی بوده و از امنیت اطلاعاتی قوي نیز برخوردارند و نهایتاً اینکه سیاست ها و خط مشی هاي دولتی مناسبی نیز براي استفاده از شبکه و اتصال به شبکه در این جوامع به چشم می خورد.
در ادامه، مرکز توسعه بین المللی در دانشگاه هاروارد نیز به عنوان دومین سازمان، روش سنجش آمادگی الکترونیکی خود را تحت عنوان "آمادگی براي جهان (دنیاي) شبکه اي" ارائه نمود. این مرکز، آمادگی الکترونیکی را چنین تعریف می نماید: جامعه اي که داراي زیرساخت هاي فیزیکی مناسبی بوده، ادغام و یکپارچه سازي تکنولوژي هاي اطلاعاتی و ارتباطی در زمینه هاي کسب و کار، خدمات، آموزش و...... بطور مطلوب صورت پذیرفته است و امکان دسترسی مطلوب تمامی افراد جامعه به اینترنت و تکنولوژي هاي اطلاعاتی و ارتباطی نیز در آن وجود دارد.
همانطور که از مطالب ارائه شده بر می آید، تعاریف متعددي در ارتباط با آمادگی الکترونیکی در دنیا ارائه شده است تا جائی که تا به اکنون هیچ گونه اتفاق نظري بر روي تعریف این مفهوم میان جوامع حاصل نشده است. با این وجود می توان چنین بیان نمود که در تمامی تعاریف ارائه شده در ارتباط با این پدیده، تأکید بر نکات زیر بیشتر به چشم می خورد :
وجود زیرساخت هاي مناسب، وجود برنامه هاي آموزشی در زمینه فناوري اطلاعات، نحوه اتصال به شبکه، تدوین برنامه استراتژیک سازمان، وجود افراد متخصص و حرفه اي در زمینه فناوري اطلاعات، پهناي باند و میزان دسترسی به اینترنت.[3]
-3 اهمیت سنجش آمادگی الکترونیکی
کشورها به دلایل مختلفی اقدام به سنجش میزان آمادگی الکترونیکی جوامع خود می نمایند. باید گفت که هدف بیشتر آنها از این اقدام، پیوستن به جامعه جهانی اطلاعات بوده بطوریکه همه افراد جامعه بدون هیچ گونه محدودیتی قادر به خلق، دریافت، ارسال، استفاده و به اشتراك گذاشتن اطلاعات براي توسعه اقتصادي، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جوامع و سازمان هاي خویش باشند.[4]
نیروي ضربت آمادگی الکترونیکیSADC به همراه بانک جهانی اشاره دارند که ارزش سنجش آمادگی الکترونیکی مبتنی بر این تئوري است که کشورهایی با زیر ساخت هاي اطلاعاتی بسیار گسترده و وسیع که قادرند فعالیت هاي گوناگونی در زمینه فناوري اطلاعات داشته باشند، داراي مزیت هاي رقابتی قوي تري براي رسیدن به رشد اقتصادي و توسعه اجتماعی می باشند. به عنوان مثال، کشورهایی مانند دانمارك، انگلستان، سوئد، نروژ، فنلاند و آمریکا که در رتبه بندي آمادگی الکترونیکی جهانی جزء کشورهاي برتر می باشند، محیط هاي کسب و کار رقابتی قوي تري نیز دارند و سازمانها و شرکتهاي آنها جزء رهبران دنیا در عرصه هاي مختلف شناخته شده اند. این امر در مورد کشورهاي آسیایی مانند سنگاپور، مالزي و هنگ کنگ نیز صادق است چرا که این کشورها بخاطر برخورداري از سطح بالاي آمادگی الکترونیکی داراي رشد فزاینده اي در عرصه هاي اقتصادي می باشند.[5] همچنین در این راستا مطالعات گوناگون نشان داده است که شرکت ها و سازمان هاي مختلفی توانسته اند با استفاده از تکنولوژي هاي اطلاعاتی و ارتباطی، قدرت عملیاتی و مدیریتی خود را بهبود بخشیده، از هدررفتن زمان جلوگیري نموده، کیفیت کار و محصولات خود را بهبود بخشیده، اثربخشی هزینه ها را افزایش داده، اطلاعات بیشتري را به اشتراك گذاشته و امکان دسترسی آسان به اطلاعات را براي همگان فراهم آورند.[6]
سازمان(Economist Intelligence Unit) EIU نیز در مطالعات خود پیرامون آمادگی الکترونیکی به این نتیجه رسیده است که موفقیت در عصر اطلاعات تا حد زیادي به ادغام و یکپارچه سازي بسیار وسیع تکنولوژي هاي اطلاعاتی وارتباطی در جامعه بستگی دارد. تکنولوژي هایی مانند اینترنت، کامپیوترهاي شخصی، تلفنهاي بی سیم و.. توانسته اند تاثیر بسیار زیادي بر روي عملکرد شرکت ها و سازمان ها داشته باشند. همچنین این سازمان معتقد است که ارزیابی هاي انجام شده پیرامون آمادگی الکترونیکی می تواند به عنوان مکانیسمی براي جمع آوري اطلاعات دقیق تر به منظور کمک به دولتمردان در امر برنامه ریزي استراتژیک و بهبود عملکرد سازمان ها بکار رود.
در خاتمه باید گفت که سنجش آمادگی الکترونیکی به مدیران این امکان را می دهد تا فرصت هاي کلیدي توسعه مبتنی بر فناوري اطلاعات را در جامعه شناسایی و تعیین نمایند، چرا که ثابت شده است یک سازمان می بایست به منظور استفاده صحیح از تکنولوژي هاي اطلاعاتی و ارتباطی، در زمینه هاي مختلفی هم چون زیر ساخت ها، وجود چارچوب هاي قانونی و حقوقی اثر بخش در ارتباط با نحوه استفاده از تکنولوژي هاي اطلاعاتی و ارتباطی، تعیین استراتژي و چشم انداز سازمان در زمینه فناوري اطلاعات و... از آمادگی لازم برخوردار باشد.[5]
-4 روشهاي سنجش آمادگی الکترونیکی
تا به اکنون ابزارها و روش هاي سنجش آمادگی الکترونیکی بسیار متعددي در سطح کلان، توسط سازمان هاي مختلف طراحی و مورد استفاده قرار گرفته است. باید یادآور شد که هر یک از این سازمان ها با توجه به ماهیت فعالیت هاي سازمان و محیط پیرامون خود، آمادگی الکترونیکی را تعریف نموده و بر همین اساس نیز اقدام به طراحی روش سنجش آمادگی الکترونیکی متناسب با سازمان خود نموده اند. به عنوان نمونه، سازمان همکاري آسیا و اقیانوسیه (APEC) آمادگی الکترونیکی را به عنوان "درجه و میزانی که یک اقتصاد یا جامعه، جهت مشارکت در اقتصاد دیجیتالی آماده شده است" تعریف می کند. این سازمان با توجه به ماهیت فعالیت خود در زمینه تجارت الکترونیک و بر اساس تعریف خود از آمادگی الکترونیکی، اقدام به سنجش موارد زیر به منظور تعیین میزان آمادگی الکترونیکی کشورها و سازمان ها می نماید :
وجود زیرساخت ها و تکنولوژي هاي بنیادین، میزان دسترسی افراد به خدمات شبکه اي، میزان استفاده از اینترنت در کسب و کارها، سازمانهاي دولتی، مدارس، دانشگاهها و..، میزان استفاده از سیستمهاي ترویج و ترفیع آنلاین براي افزایش فروش، وجود منابع انسانی ماهر و آموزش دیده، وجود قوانین و خط مشی هاي دولتی درزمینه هاي تجاري و مالیاتی و وجود چارچوب هاي قانونی و حقوقی به منظور کاربرد در تجارت الکترونیک.
اما بطورکلی می توان روشهاي سنجش آمادگی الکترونیکی را به 4 روش عمده استفاده از پرسشنامه، روشهاي تحلیل آماري، روش بهترین عملکردها (Best Practice) و روشهاي تحلیل تاریخی رویدادها تقسیم بندي نمود.[3]
-5 نقاط ضعف روش هاي سنجش آمادگی
الکترونیکی
هر یک از ابزارها و روشهاي سنجش آمادگی الکترونیکی، داراي نقاط ضعف و قوت مخصوص به خود می باشند. بطور کلی صاحبنظران معتقدند که بزرگترین و مهمترین نقاط ضعف مشترك درتمامی روشهاي موجود، عدم کاربرد آنها در سطح خرد(بخشی) و عدم تأکید و تمرکز آنها بر میزان دسترسی افراد به اطلاعات است. با این وجود باید عنوان نمائیم که هر یک از ابزارهاي طراحی شده داراي نقاط قوتی نیز می باشند که به دلیل جلوگیري از اطاله کلام، از بیان آنها خودداري می نمائیم.
از دیدگاه علم اطلاعات، مدلسازي هاي اطلاعاتی که سازمان ها بواسطه آن قادر به سازماندهی، ذخیره سازي، پردازش و ذخیره سازي مجدد اطلاعات می باشند، از اهمیت خاصی نزد صاحبنظران برخوردار است، بنابراین مطالعات و تحقیقات بر روي آمادگی اطلاعاتی جوامع باید با تاکید و سرعت بیشتري صورت پذیرد. ضمن آنکه در این راستا، درك نحوه ارتباط کاربران با منابع اطلاعاتی مورد نیاز خود از طریق سیستم هاي اطلاعاتی موجود نیز نباید از نظر دور انگاشته شود.[7] آقاي هالتهام((Holtham نیز در این ارتباط معتقد است که امروزه براي موفقیت در هر کسب و کار و زمینه اي، اطلاعات نسبت به فناوري اطلاعات از اهمیت بیشتري برخوردار می باشد، اما با این وجود مشاهده شده که حجم بیشتري از سرمایه هاي امروزي، زمان، توجهات مدیریت سازمان و رسانه ها معطوف به فناوري اطلاعات شده است. وي متعقد است که ادامه یافتن این عدم توازن و تعادل، قلب و مرکز شکست هاي بزرگتري در آینده خواهد بود.
همانطور که عنوان شد، یکی دیگر از ایرادات روش هاي سنجش آمادگی الکترونیکی موجود، کاربرد آنها در سطح کلان(ملی) می باشد. به عبارت بهتر، این ابزارها یا به دنبال سنجش شاخصهاي اقتصاد الکترونیکی((E-economy جوامع می باشند و یا به دنبال سنجش شاخصهاي یک جامعه الکترونیکی(.(E-society باید گفت که ابزارهاي ارزیابی اقتصاد الکترونیکی، توانایی تاثیر تکنولوژي هاي اطلاعاتی و ارتباطی را بر روي اقتصاد مورد سنجش قرار می دهند و ابزارهاي ارزیابی جامعه الکترونیکی، به اثر بالقوه این تکنولوژي ها بر روي جامعه توجه دارند.
بطور کلی در ارتباط با این بخش می توان چنین نتیجه گیري نمود که طیف بسیار وسیعی از روش هاي سنجش آمادگی الکترونیکی توسط کشورهاي مختلف مورد استفاده قرار می گیرد که هر یک از آنها نیز داراي معایبی می باشد و این امر ضرورت طراحی مجدد آنها را بیشتر از پیش تبیین می نماید. اما در انتهاي این بخش می توان معایب و نواقص زیر را براي روشهاي سنجش آمادگی الکترونیکی موجود برشمرد :
- عدم کاربرد در سطح خرد.
- عدم استفاده در کشورهاي در حال توسعه.
- عدم توجه و تمرکز به عنصر اطلاعات.
- عدم وجود دستورالعمل هاي جامع در ارتباط با نحوه اجرا و پیاده سازي مدل هاي موجود.[3]
-6 اهمیت دسترسی به اطلاعات در سنجش
آمادگی الکترونیکی
همانطور که عنوان گردید، یکی از معایب موجود در روش هاي سنجش آمادگی الکترونیکی، عدم توجه آنها به عنصر اطلاعات است. در ارتباط با اهمیت دسترسی به اطلاعات، مطالعات گوناگونی صورت گرفته است که در ادامه به تعدادي از این تحقیقات اشاره خواهد شد. موسسه مشاوران و حسابرسان کانادا (Consulting & Audit Canada) در مطالعات خود به این نتیجه رسیده است که میزان رقابت پذیري شرکتهاي تجاري دنیا با میزان آمادگی آنها براي استفاده از تکنولوژي هاي اطلاعاتی و ارتباطی به منظور شناسایی، گردآوري، سازماندهی، پردازش و انتشار اثربخش اطلاعات براي تصمیم گیري، در ارتباط است. آقاي تام (Thom) به عنوان یکی از متخصصان و صاحبنظران در عرصه فناوري اطلاعات نیز معتقد است، سازمان هایی که حجم زیادي از سرمایه هاي خود را صرف سخت افزارهایی نظیر دیسکهاي ذخیره سازي، ترمینال ها و حتی کامپیوترهاي مرکزي می کنند، باید بدانند که تمامی این تکنولوژي ها، ابزارهایی مصرفی هستند. در واقع آن چیزي که باید به شدت از سوي این سازمان ها مورد توجه و سرمایه گذاري قرار گیرد اطلاعاتی است که در این سیستم ها و سخت افزارها قرار می گیرد. علاوه براین وي معتقد است که اطلاعات بسیار باارزش تر از تکنولوژي بوده و دسترسی به اطلاعات و دانستن زمان و نحوه استفاده بهینه از آن، به عنوان منبعی براي قدرت سازمان ها مطرح می باشد.
فورگیون((Forgione در مطالعه اي دیگر به این نتیجه رسیده است که اطلاعات داراي ویژگیهایی است که براي گروهها و افراد مختلف در سازمان ها و شرکتهاي مختلف قابل استفاده می باشد، بنابراین باید آنرا به عنوان یک ابزار حیاتی براي برقراري ارتباط و تصمیم گیري، در دسترس مدیران تمام سطوح قرار داد و با آن مانند یک نوع دارایی بسیار با ارزش برخورد نمود. به علاوه با توجه به اینکه افراد و گروههاي مختلف در سازمان، با توجه به جایگاه و موقعیت خود در ساختار سازمانی، نیازهاي اطلاعاتی متفاوتی دارند، نیاز به یک سیستم اطلاعاتی جامع و در عین حال مرتبط با جایگاه افراد، به منظور ارائه اطلاعات متناسب با هر بخش یا هر فرد ضروري بنظر می رسد. به گونه اي مشابه کولنان((Culnan نیز در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده است که یکی از عوامل اصلی تاثیرگذار بر استفاده و بکارگیري اطلاعات، قابلیت دسترسی به آن است. وي اشاره کرده است که قابلیت دسترسی به اطلاعات نیز به شدت بر سطح و میزان استفاده از سیستمهاي اطلاعاتی و همچنین ارزیابی کاربران از اطلاعات بدست آمده، تاثیر گذار خواهد بود. هیلتز و جانسون (Hiltz & Johnson) نیز در مطالعات و تحقیقات خود برروي سیستمهاي اطلاعاتی به این نتیجه رسیده اند که استفاده بهینه از این نوع فن آوري ها اغلب با مواردي چون بهبود در دسترسی به اطلاعات، افزایش بهره وري، بهبودکیفیت کار و افزایش کارایی و اثربخشی در محقق ساختن وظیفه ها پیوند خورده است.
با توضیحات ارائه شده باید گفت که اطلاعات عنصر مهمی است که می بایست بگونه اي ایده آل، محور و اساس ابزارهاي سنجش آمادگی الکترونیکی قرار گیرد.[5]
