بخشی از مقاله
سیر تحول کاشیکاري از دوران صفویه تا قاجار
با بررسی تاریخی کاشیکاري داخلی مسجد امام اصفهان
چکیده
از هنگام ابداع کاشی و در ادوار گذشته ، کاشیکاري به نحو گسترده اي براي جلوه بخشیدن به سطوح بناهاي ایران مورد استفاده قرار می گرفت . کاشی کاري در ایران و در طول حکومت هاي ایلخانی ، تیموري و صفویه ، بعنوان یک هنر تزیینی به اوج تحول و توسعه خود رسید . امروزه نیز از این هنر بعنوان یکی از اصیل ترین هنرها ، در معماري داخلی استفاده می شود. در پژوهش پیش رو به بررسی روند شکل گیري کاشی و انواع آن و همچنین بررسی تاثیرات آن در دوره هاي مختلف تاریخی ایران از صفویه تا قاجار پرداخته خواهد شد . بعنوان یک نمونه تطبیقی کاربرد این هنر در معماري داخلی کاشیکاري مسجد امام اصفهان، مورد بررسی قرار خواهد گرفت. دوره هاي تاریخی کاشیکاري این مسجد مربوط به دوره صفویه و همچنین در بازسازي هایی، مربوط به دوره قاجار می باشد. در این تحقیق به بررسی تفاوت هاي کاشیکاري چهار دوره از نظر رنگ، اجرا و کیفیت در این مسجد پرداخته خواهد شد . روش گردآوري اطلاعات بصورت کتابخانه اي و میدانی و همچنین روش تحقیق نیز از نوع توصیفی تحلیلی خواهد بود .
واژه هاي کلیدي : کاشی کاري - صفویه- افشاریه- زندیه- قاجار- مسجد امام اصفهان
-1 مقدمه
معماري سنتی ایران همواره در زمره غنی ترین این هنر در جهان مطرح بوده است. این معماري تلفیقی از هنرهاي زیبا و کاربردي بوده است. استفاده حداکثري از خلاقیت ها و مواد و مصالح در جهت ارتقاي کیفیت فضایی همیشه بعنوان یک اصل در این معماري بکار گرفته می شده است. در بین این مواد و مصالح، کاشی یکی از مهم ترین آنها بوده است. در آغاز این هنر بیشتر با آجر هاي لعابدار براي استحکام بنا و نماسازي توامان استفاده می شد ولی رفته رفته در آرایش ظاهري ساختمان نیز کاربرد یافت. بررسی تغییر وتحولات این عنصر ما را در جهت هرچه بیشتر شناختن آن یاري می دهد و در این بین هنر کاشی کاري بعد از اسلام و به خصوص بعد از حمله مغول موجب تحولی تازه در تزیین مساجد شد. در دوره هاي مختلف اسلامی بناهاي بسیاري مانند مساجد، مدارس، مقبره ها و... با یکی از انواع کاشی تزیین گردید و تقریبا از اواخر قرن چهارم هجري به بعد کمتر بنایی را می توان یافت که با کاشی آرایش نشده باشد. این هنر فراز و نشیب هاي بسیاري را پشت سر گذرانده است. بطوریکه دورات تحولات مثبت آن از سلجوقی و ایلخانی بعنوان اولین مظاهر شگرف کاشی کاري، آغاز و در دوره صفویه به اوج خود می رسد. بررسی کاشی کاري پس از اسلام و بخصوص دوره صفویه تا قاجاریه که بیشترین تغییر و تحولات را در آن شاهدیم ناگزیر بحساب می آید و آن بدین سبب است که دوره صفویه که اوج این هنر در تاریخ معماري می باشد و دوره قاجاریه را نیز می توان دوره نوآوري و تحولات جدید در معماري ایران دانست. تحولاتی که ناشی از رابطه فزاینده با غرب و آشنایی با فرهنگ غربی و ورود دانش ها و علوم جدید بود و مسبب تاثیراتی در هنر و از آن جمله در معماري گشت.
در پژوهش پیش رو پیشینه اي از تاریخ اولین کاشی ارایه خواهد شد، سپس در جهت فهم بیشتر مطلب، دو نوع کاشی معرق و هفت رنگ شرح و بسط داده می شود. در گام بعد بررسی دوره هاي تاریخی صفویه، افشاریه، زندیه در نهایت قاجاریه انجام خواهد شد. در این بررسی،به مهم ترین تحولات کاشی کاري در این دوران از نظر ساخت رنگ پرداخته خواهد شد. در انتها نیز بعنوان نمونه مورد مطالعه کاشیکاري و مشاهده برخی تحولات کاشیکاري مسجد امام بررسی خواهد شد.
-2 کاشی
در معماري ایران، تزیینات همواره جزیی لاینفک از ساختمان ها بوده است. آنچنان که در برخی آثار، این تزیینات به حدي از غنا می رسد که آدمی را به شگفتی وا می دارد. در این بین کاشی که از عناصر اصلی تزیینی معماري ایران می باشد جایگاه ویژه اي در هنر این سرزمین را داراست. طرح و نقوش روي کاشی ها در هر دوره اي متاثر از هنر نگارگري زمان خود و جهان بینی و آگاهی هنرمندان از علوم مختلف بوده است. [1] تاریخ اولین کاشی(آجر لعابدار) در ایران را باستان شناسان،کاشی یافت شده در معبد چغازنبیل مربوط به دوهزاره
قبل از میلاد می دانند . معبد چغازنبیل واقع در خوزستان؛ از جمله مکانهایی است که نخستین کاشیهاي ایرانی در آن یافت شده اند. این کاشی ها، از نوع کاشیهاي دیواره اي لعابدار بوده و به شکل مربع قالب ریزي شده اند و در میان برخی از آنها برجسته کاري به چشم می خورد. تاریخ تولید این نوع کاشی ها، قرن سیزدهم ق.م تخمین زده شده است. در سوزاي برستان نیز تعدادي کاشی چهار کوش با نقشهاي برجسته یافت شده که تاریخ تولید آنها به قرنهاي دوازدهم تا هفتم ق.م بر می گردد. [2] در زیگورات چغازنبیل، از 1250 پیش از میلاد، می توان کاربرد کاشی را دید. در این ساختمان، ازاره دیوارها را با کاشی آبی آمود کرده اند، چون هنگام رفت و آمد مردم برخورد به پاي دیوار بیشتر بوده است. [3] و کاربرد دیگر کاشی در این زیگورات، آنچنان که پیر نیا در کتاب "سبک شناسی معماري ایران" عنوان می دارد، در معبد بزرگ اینشوشیناك بر روي طبقه چهارم بکار رفته است. که امروزه از این معبد بجز کاشیهاي آن، چیزي بجاي نمانده است. ]همان[
لازم به ذکر است که مرکز تولید اصلی کاشی در ایران، کاشان بود. . [2 ] در مورد وجه تسمیه کلمه کاشی اصولا بر این عقیده اند که به واسطه شهرت بیش از حد کاشان در صنعت سفال سازي، کلمه »کاشی« یا »کاشانی« از آن شهر گرفته شده است. [4] استفاده از کاشی براي تزیین و همچنین استحکام بخشیدن بناها از دوره سلجوقی آغاز گشت در در طی قرون متمادي، بویژه در عهد تیموري و صفوي به اوج رسید. [5] شبستان گنبددار مسجد جامع قزوین 509) ه.ق) شامل حاشیه اي تزیینی از کاشیهاي فیروزه اي رنگ کوچک می باشد و از نخستین موارد شناخته شده اي است که استفاده از کاشی در تزیینات داخلی را در ایران اسلامی به نمایش می گذارد. [2] پس از آزادي شهرهاي ایران، حکام ایلخانی اقدام به ایجاد بناهاي یادبود کرده و به مرمت نمونه هاي پیشین پرداختند. نتیجه چنین اقداماتی،احیاي صنعت کاشی سازي بود و از این عصر می توان به عنوان پربار ترین دوره تولید کاشی در ایران یاد نمود. ]همان[ از انواع کاشی ها می توان به کاشی یک رنگ، معرق، هفت رنگ، طلایی، معقلی، زرین فام و... اشاره نمود.1 بدلیل اهمیت کاربرد دو نوع کاشی معرق و کاشی هفت رنگ که سهم بسزایی در تزیینات کاشیکاري داشته اند، در ذیل به توضیح بیشتر این دو نوع کاشی پرداخته می شود.
-2-1 کاشی معرق
یکی از انواع کاشی که از دوره سلجوقی تا دوره صفویه کاربرد فراوانی داشت، کاشی معرق است . استفاده از این نوع کاشی بیشتر در ساخت بناهاي عمومی، مانند مسجد کاربرد داشت. معرق کاري عبارتست از کنار هم قرار دادن قطعات کوچک و ظریف کاشی بریده شده به رنگ ها و شکل هاي مختلف بر اساس یک طرح از روي نقوش مختلف، که در نتیجه به شکل قطعه هاي بزرگ درآمده و روي کار نصب می شوند. )[1]تصویر (1 در این نوع کاشی، ابتدا طرح مورد نظر روي کاغذ بوسیله کاشی کار ترسیم می شود. سپس با توجه به رنگ هاي کاشی، قطعات تصاویر از هم جدا و کد گذاري می شود. قطعات هم رنگ روي کاشی هایی که معمولا داراي ابعاد 15 در 15، یا 20 در20 سانتی متر هستند، چیده می شوند.این کاشی ها، قبلا رنگ مورد نظر روي آن اعمال شده و درون کوره پخته شده اند. سپس تکه هاي کاشی را که قبلا کدگذاري نموده اند بوسیله انبر جدا می کنند. در انتها این قطعات را طبق نقشه کنار هم می چینند و در اصطلاح آنرا جاکاري می کنند. سپس پشت آن را ملات میگیرند و بعد از خشک شدن، آن را در محل مورد نظر نصب می کنند. کاشی معرق تکنیک بسیار وقت گیري است، با این وجود از آنجایی که تکنیک اصیلی بوده و صنعتگران شایسته و حرفه اي را می طلبد، درست تا سده نوزدهم در آسیاي میانه و ایران تحت سیطره صفویان از آن استفاده می شد . حتی امروزه در ایران، آسیاي میانه و افغانستان، صنعتگران استفاده از این تکنیک را براي نصب دوباره کاشی ها در محل اولیه بر روي بناهاي تاریخی ادامه می دهند. [6 ] هنر کاشی سازي معرق یا کاشی گل و بته نزد اروپاییان بیشتر به موزاییک شهرت دارد. اهمیت کاشی معرق نسبت به انواع دیگر کاشی زیبایی فوق العاده و درجه استحکام آن است و به همین دلیل پس از سالیان بر روي بناها بر جاي می ماند. [7] پوپ در مورد اولین استفاده از کاشی معرق در ایران اینگونه می
نویسد:استفاده از قطعات کوچ کاشی تراشیده شده تحت عنوان معرق کاري، نخستین بار در مراغه در سده 12 میلادي پدیدار شد. [8]
تصویر .1 نمونه اي از کاشی معرق در شبکه کاشی
در اواخر دوره ایلخانان و آغاز عهد تیموریان، هنر کاشیکاري با سابقه اي در حدود سه قرن، به زیبا ترین شکل خود یعنی کاشی معرق نمایان گردید. [7] در کاشیکاري معرق رنگ هاي متنوع بکار برده شده که در این بین رنگ هاي سفید و آبی تیره، فیروزه اي، سبز و پرتقالی به چشم می خورد. ]همان[ اوج هنر کاشیکاري معرق را می توان در مساجد شیخ لطف االله و امام اصفهان مشاهده نمود.
-2-1 کاشی هفت رنگ
در اواخر دوره تیموري و آغاز دوره صفویه به تدریج کاشی هفت رنگ به سبب ارزانی و سرعت در روند کار جایگزین کاشی معرق گردید.رواج و تحول کاشی هفت رنگ را تا حدودي می توان ناشی از دلایل اقتصادي و سیاسی دانست. با استفاده از این شیوه هنرمندان قادر بودند:
-1 از نظر اقتصادي با هزینه کمتري کاشی مورد نظر را تولید کنند. -2 از نظر ساخت نسبت به سایر کاشی ها به زمان کمتري نیاز داشتند.
-3 بالاخره میدان هنرنمایی براي استادان و نقاشان به نحوي فراهم شد که توانستند از محدودیت اشکال هندسی رهایی یافته و مناظر مختلف را روي خشت هاي پخته کشیده و به شکل کاشی درآورند. [1]
یکی از دلایل توسعه این نوع کاشی، آن بود که آرایه و تزیین مسجد جامع عباسی با کاشی که مساحتی حدود 50000 متر مربع را شامل می شد، به شیوه معرق ممکن نبود، به همین دلیل با استفاده از کاشی هفت رنگ در تزیین این بنا تسریع نمودند. [9] کاشی هفت رنگ اغلب به شکل مربع ساخته می شود. در این نوع لزومی در استفاده از هفت رنگ وجود ندارد، بلکه می توان حتی از دو رنگ استفاده نمود. در این روش ، نقوش دیگر محدود به نقوش هندسی نبود، بلکه حتی از نقوش انسانی، اساطیري، ابنیه و... نیز در آن بهره می بردند . (تصویر (2البته ذکر این نکته ضروري است که به دلیل پخت همزمان رنگ هاي این نوع کاشی در کوره و با توجه به اینکه رنگ ها در درجات مختلفی پخت می شوند، ممکن است در کوره یک رنگ بیش از اندازه پخته شود یا به عکس یک رنگ به درجه پخت خود نرسد. به همین دلیل کیفیت پخت این نوع کاشی بمراتب پایین تر از کاشی معرق می باشد. و درخشندگی و ظرافت آن را ندارد.
