بخشی از مقاله
تحليل سير تحول کالبدي بافت تاريخي محله باباطاهر خرم آباد (از دوره قاجار تا به امروز)
چکيده :
روند رو به رشد شهر خرم آباد، امروزه چهره اوليه شهر در دوران قاجار را دگرگون ساخته است .در اثر خيابان کشي ها و ساختمان سازي ها با گذشت زمان ، با تغييرات فراوان در کالبد و بافت محله باباطاهر و هم چنين فرسودگي آن مواجه هستيم . که باعث دگرگوني و از هم گسيختگي بافت محله شده است . از جمله مي توان به خيابان امام خميني که حصار قلعه را از بين برده است و يا خيابان حافظ محله ي قديمي درب دلاکان را به دونيم تقسيم مي کند و به دو محله باباطاهر و درب دلاکان نام ميگيرند.يا خيابان
٢٤ متري که محله باباطاهر را به دوبخش تبديل کرده ،اشاره نمود.که هرکدام از آنها در مسير امتداد و گسترش خود باعث تخريب هاي فراواني گرديدند.از آن جمله مي توان به از بين رفتن مرکز محله قديمي (درجوار حمام باشي)اشاره نمود. طي گذشت زمان در دوران قاجار تا به امروز ، بافت اين محله دستخوش تحولات فراواني بوده است ، تاجايي که از اين بافت ارزشمند بقاياي نه چندان زيادي در سطح محله باقي مانده است . در صورت عدم توجه و حمايت دولت ، اميدي به حفظ آن نمي باشد. در اين پژوهش ، علاوه بر مطالعات کتابخانه اي و بررسي نقشه ها و عکس هاي هوايي و تصاوير قديمي ، به برداشت هاي ميداني پرداخته شده ، که نتيجه آن همراه با نتايج حاصل از مقايسه و تحليل نقشه ها در اين مقاله ارائه شده است .
واژه هاي کليدي: محله باباطاهر ، خرم آباد، تغييرات کالبدي، بافت هاي کهن .
مقدمه
محله باباطاهر روزگاري جز محلات اصلي شهر و هسته قديمي شهر خرم آباد بوده است .اين محله در دوران قاجار با نام محله درب دلاکان شکل مي گيرد و در طول گذشت زمان ،دستخوش تحولات کالبدي مي شود که ساختار اصلي خود را از دست مي دهد.
هدف اين نوشتار ،تحليل اثر تغييرات کالبدي بر بافت تاريخي محله بابا طاهر مي باشد .
با توجه به اهميت اين محله که در جوار قلعه فلک الافلاک و در بخش تاريخي شهر واقع شده است ، اقدامات چنداني ب لحاظ پژوهشي يا اجرايي در مورد آن صورت نپذيرفته است . تنها اقدامات انجام شده در اين محله ، طرح بهسازي و نوسازي محله باباطاهر توسط سازمان نوسازي و بهسازي شهر است که در مرحله تدوين و پيشنهاد مي باشد. همچنين مرمت برخي از ابنيه تاريخي اين محله توسط سازمان ميراث فرهنگي استان لرستان صورت گرفته است .مهمترين اسناد مطالعاتي اين مقاله نقشه شهر خرم آباد در سال ١٨٥٠ ميلادي (توسط سروان ستاد پرسکو ياکف و سرهنگ ستادچريکف نقشه برداري شده است .) و تصاويرقديمي و هم چنين عکس هاي هوايي سال ١٣٣٥ و سال ١٣٦٤ توسط سازمان نقشه برداري کشور مي باشند. مسلما تنها جمع آوري نقشه ها و تصاوير هوايي جهت شناسايي و تحليل اثرات تغييرات کالبدي کفايت نمي کند و نياز به مقايسه نقشه ها و شناسايي وضع موجود و بررسي اثرات تغييرات حاصله بر بافت بود .بنابراين نگارندگان را بر آن داشت که بررسي و برداشت هاي ميداني را به صورت گسترده انجام دهند .
مواردي که در اين پژوهش مورد توجه قرار مي گيرند عبارتند از :
شناسايي استخوان بندي اصلي محله در گذشته و حال ، اثرات تغييرات تحولات کالبدي بافت ،بررسي وضعيت کنوني در مقايسه با نقشه هاي قديمي .
محلات تاريخي شهر خرم آباد
قديمي ترين سندي که به وجود محلات در خرم آباد اشاره دارد، نقشه شهر در سال ١٨٥٠ ميلادي که توسط واحد نقشه برداران سروان ستاد پروسکو يا کف و نقشه بردار درجه ١ ئوگرانوويچ زير نظر سرهن ستاد چريکف نقشه برداري شده است . که طبق اين سند ،خرم آباد تنها داراي دو محله بوده است .(محله زيدبن علي و درب دلاکان )و پس از آن در دوران پهلوي خرم آباد با خيابان
کشي ها و ساختمان سازي ها ي جديد ،باگسترش محلات در هسته اصلي شهر مواجه مي شود. پس از آن با رشد شهر و مهاجرت هاي اجباري عشاير به شهر محلات قديمي گسترش پيدا ميکند و به محلات زيدبن علي ، باباطاهر ،درب دلاکان ،پشت بازار،پاسنگر، باجگيران تقسيم مي شوند.(نگارندگان )
در سال ١٣٠٧ هجري قمري شهر خرم آباد در دومنطقه زيدبن علي (پشت بازار) و درب دلاکان متمرکز بوده است با انبوهي از باغات در درون بافت و اطراف شهر ،جلوه اي عميق به شهر بخشيده است .(کاظمي،١٣٧٦، ٧٩)
با يک نظر اجمالي به نقشه ها و عکس هاي قديمي اين شهر روشن است که رشد شهر در اوايل به سمت پل و در جوار قلعه تاريخي فلک الافلاک بوده است .(همان ،٧٣) پيشينه محله باباطاهر
محله باباطاهر از قديمي ترين محلات شهر خرم آباد بوده است که در گذشته جزئي از محله درب دلاکان بوده است . با توجه به نقشه سال ١٨٥٠ ميلادي شهر که همزمان با دوران قاجار بوده خرم آباد داري دو محله بوده است .(محله زيدبن علي و درب دلاکان ) که در طول گذشت زمان دچار تحولاتي شده و با بر پايي حکومت پهلوي ، ساختمان سازي هاي جديد و خيابان کشي ها آغاز مي شود و چهره هسته اوليه شهر را تغيير مي دهد. در اين زمان محله در ب دلاکان به دوبخش مجزا توسط خيابان حافظ تبديل مي شود که يک بخش به علت وجود مقبره باباطاهر با نام محله باباطاهر و بخش ديگر با همان نام درب دلاکان معروف
ميگردند.باباطاهر نام محله اي است که در جوار بخش تاريخي قلعه فلک الافلاک قرارداشته و حدود آن به شرح زير است :
شمال :اين محله از شمال به بازار شهر(راسته بروجردي ها)با نام خيابان فردوسي وصل شده است .
شرق : سمت شرقي محله باباطاهر به حصار قلعه منتهي مي گردد که خيابان امام خميني بين اين محله و حصار قلعه دارد.(با احداث اين خيابان در دوره ي پهلوي حصار قديمي قلعه از بين مي رود و دروازه آن که رو به محله است نابود مي شود.)
غرب :اين محله در غرب به خيابان حافظ وصل مي شود و ميدان گپ که در روزگار پهلوي ميدان بزرگ و فعال شهر بوده در شمال غربي محله قراردارد .(احداث خيابان حافظ در دوره پهلوي باعث جدايي محله درب دلاکان به دو بخش مي شود.)
جنوب : محله باباطاهر از جنوب به رودخانه منتهي مي شود که امروزه با خيابان کشي هاي سال ١٣٦٥ تحولات عظيمي رخ داده و
با احداث خيابان ٢٤ متري که تقريبا از وسط محله مي گذرد بافت محله را از بين برده است .
ازجمله عناصر شاخص محله باباطاهر مي توان به مقبره باباطاهر ،حمام باشي، مسجد حکيم ، زورخانه طيب و خانه هاي تاريخي آخوند ابو ،کشفي و ابولقاسمي اشاره نمود.
تحولات کالبدي محله باباطاهر
با مراجعه به نقشه ها و تصاوير محله باباطاهر و مطالعه رشد شهر خرم آباد و تحولات آن مي توان دوره هاي کالبدي محله را به به
٤ دوره تقسيم کرد:
١.دوره اول : از سال ١٨٥٠ ميلادي تا سال ١٣٠١ هجري قمري(نقشه سال ١٨٥٠)
٢.دوره دوم :از سال ١٣٠١ هجري قمري تا سال ١٣٣٥هجري قمري(عکس هوايي ١٣٣٥)
٣.دوره سوم :از سال ١٣٣٥ هجري قمري تا سال ١٣٦٤ هجري قمري(عکس هوايي ١٣٦٤)
٤.دوره چهارم : از سال ١٣٦٤ تا به امروز
١.دوره اول
با استناد به نقشه ترسيمي سال ١٨٥٠ ميلادي ، مقبره باباطاهر در اين محله واقع شده است . در دوران قاجار قلعه داري ١٤ برج بوده است که به مرور زمان از بين مي روند. در اين دوران يکي ازدروازه هاي قلعه رو به محله باز مي شود. در اين زمان اين محله
درب دلاکان نام دارد.
محله درب دلاکان
٢.دوره دوم
با توجه به عکس هاي هوايي و تصاوير اين زمان محله درب دلاکان توسط خيابان کشي ها به دوبخش مجزا تبديل شده است . اين خيابان کشي ها در دوران پهلوي محله ساتار قديمي خود را از دست داده و با تحولات شگرفي مواجه مي گردد. حصار قلعه که ١٤ برج داشته و دروازه آن که رو به محله باز مي شود با خيابان کشي بين حصار قلعه و محله باباطاهر از بين مي رود. که مسيري پياده بوده است و خيابان امام خميني امروزي مي باشد. طبق عکس هوايي سال ١٣٣٥ خيابان حافظ باعث جدايي محله درب دلاکان مي شود يک بخش به علت وجود مقبره باباطاهر به محله باباطاهر ديگر بخش به محله درب دلاکان معروف مي شود. در اين دوران بازار شهردر مرز مياني محله باباطاهر و محله زيدبن علي شروع به فعاليت مي کند و ميدان گپ در شمال غربي محله
در انتهاي بازار (در اين زمان بزرگترين و فعالترين ميدان شهر بوده است .) بخش فعال شهري محسوب مي شود.
