بخشی از مقاله
بررسی تاثیر حکمت اسلامی در ویژگی هاي کالبدي مساجد دوره صفویه با مطالعه موردي مسجد امام اصفهان
چکیده
معماري مسجد به عنوان عبادتگاه مسلمانان با توجه به اهمیتی که در دین اسلام دارد، با توجه به دوره تاریخی شکل گیري بناي مسجد، همواره از اصول خاص کالبدي مربوط به دوره خود پیروي کرده است. اما نکته مهم این است که این اصول کالبدي با اینکه در دوره هاي تاریخی و سرزمینهاي اسلامی مختلف دچار تغییر و تحولاتی بوده است، اما اهمیت و ارزش مسجد براي مسلمانان موجب شده تا اصول و قواعد یکسانی در معماري مساجد در دوره هاي مختلف رعایت گردد تا حسی را که باید به افراد دست دهد، ایجاد کند.در این میان معماري دوره صفوي موجب به وجود آمدن آثار با ارزش بسیاري به ویژه در اصفهان شد. در این تحقیق سعی شده است تاثیر حکمت اسلامی در معماري مساجد با توجه به نمونه موردي مسجد امام اصفهان، بر اساس استفاده از مطالعات کتابخانه اي و مدارك و تصاویر و مشاهدات عینی، مورد بررسی قرار گیرد.
واژههاي کلیدي: حکمت اسلامی، صفویه، مسجد امام، اصفهان.
-1 مقدمه
در اولین روزهاي تشکیل حکومت اسلامی توسط پیامبر اکرم در شهر مدینه، مسجد پیامبر با کالبدي بسیار ساده و تنها به عنوان مکانی براي عبادت خداوند بنا نهاده شد. اما این سادگی به هیچ وجه نافی اهمیت و ارزش مسجد براي مسلمانان نبود. از آن روست که آیات و احادیثی در اهمیت مسجد در قران کریم و سخنان پیامبر و ائمه ذکر شده است: لانما یعمر مساجد االله من ءامن باالله و الیوم الاخر و ...ل ( عمارت مساجد خدا بایستی به دست کسی انجام گیرد که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز بپا داشته و زکوة بپردازد و جز از خدا نترسد، امید است که اینان از هدایت یافتگان باشند.) (قران کریم، سوره توبه، آیه (18، یا آنجا که رسول اکرم(ص) می فرماید: لمن بنی مسجدا لیذکر االله بنی له بیت فی الجنتل ( هرکس مسجدي را به قصد اینکه در آن نام خدا برده شود بسازد ، براي او خانه اي در بهشت ساخته می شود.) (روضه الواعظین: (380 عبادت، کارکرد اصلی مسجد به شمار م یرود حهمان طور که خداوند نیزدر قرآن هدف از خلقت جن وانس را عبادت دانسته است (قران کریم، سوره ذاریات، آیه .(56
معماري مسجد که در آغاز هندسه اي ساده و ابتدایی داشت، با گذشت زمان، تحت تاثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی و همچنین تمدنهاي دیگر، پیوسته دچار تغییر و تحول بود. نیایشگاه چون بزرگترین ساختمان آبادي بوده در آغاز نیازي بدان نداشته که نشانی ویژه داشته باشد و خود به خود نگاه هر گذرنده اي را به سوي خود می کشید، اما پس از گسترش آبادي، نخست با افزایش درگاهها و نهادن ماهرخ و توق بر بلندترین جاي آن و سپس با ساختن میل و برج در کنار و نزدیک آن، باشندگان آبادي و گذریان بیگانه را به نیایشگاه راهنمایی می کردند (پیرنیا، .(37 :1374 مباحث اعتقادي، آموزش مبانی توحیدي و معاد، تعلیم احادیث، تحلیل احکام ثانویه تکیه بر مسائل تاریخی وآشنایی با سرنوشت اقوام گذشته از دیگر کارکردهاي فرهنگی و آموزشی مسجد در صدر اسلام بوده است (دوپولو، .(9 :1368
هنر اسلامی در مسجد، حقیقت وجود و فلسفه اصلی عالم را به انسان القا می کند، چراکه هنر اسلامی از توحید یعنی پذیرش وحدت الهی سرچشمه می گیرد و با این نگرش معماري مساجد عال یترین تجلی هنر اسلامی به شمار می آید ح(بورکهارت، بی تا؛ .(25 بنابراین معماري مسجد با معماري بناهاي دیگر متفاوت بوده و داراي ویژگی ها و خصوصیات خاصی می باشد که معمار مسجد با درك این مطلب بایستی در طراحی مسجد به این نکات توجه ویژه داشته باشد تا بتواند حس در مسجد بودن را در افراد به وجود آورد. البته در به وجود آمدن حسی خاص در یک فضا ، علاوه بر ویژگیهاي آن فضا ، شخصیت و تجارب گذشته افراد نیز عامل بسیار مهمی میباشد. اما برخی از فضاها آنچنان روح مکان قوي دارند که بر انسانهاي مختلف تاثیرات مشابه می گذارند (فلاحت، .(37 :1384
معماري مسجد امام اصفهان از آن جهت داراي اهمیت است که این مسجد علاوه بر دارا بودن شکوه و عظمتی که ناشی از هندسه و تناسبات بکار رفته در بناي این مسجد است، در مواردي همچون تغییر زاویه مسیر ورودي از میدان نقش جهان با جهت قبله، معمار مسجد توانسته است با استفاده از هندسه در پلان فضاهاي ورودي، این مساله را به بهترین صورت حل کند.
-2 معماري مساجد
مسجد مکانی است که انسان را ازجسم خاکی خود رها و به عالم پاکی متصل می کند .جایگاهی معنوي که با ذکر و یاد خدا آرامش درونی را براي انسان به ارمغان می آورد و مهمترین کارکرد آن حضور معنویت الهی در بطن انسان، متناسب با سرشت و ماهیت اوست. لذا هدف از تأسیس مسجد تجمع صرف مسلمانان نبوده است (نصر، بی تا: .(45 مسجد همواره نمازگزاران و مؤمنین را به سمت خانه خدا رهنمون می سازد و همین امر آن را متبرك ساخته است. لذا می توان گفت مسجد در فرهنگ اسلامی نشانه اي از حضور معبود می باشد (پوروزیري، .(174 : 1376
یکی از مهمترین عواملی که موجب به وجود آمدن احساسی خاص در یک فضا می شود، ناشی از هندسه آن فضا است. که می توان در درجه اول کاربرد هندسه در پلان و نما و سپس در تزیینات را در به وجود آمدن این احساس دخیل دانست. محراب، منبر و انسان نمازگذار و ... همه در جهت شعاعی قبله بوده و بیانگر وحدت کلی و جهانی است. شکل و معنا به وحدت رسیده اند. در دورانهاي مختلف تاریخ مسجد، یک رویه فکري واحد حاکم است نه سبکها و این همان هنر وحدت است. وجوه مختلفی را می بینیم که به خاطر عامل هندسه در مجموع متحد است (شفائی، .(16 :1386
از این رو، همواره بناي مساجد بر عهده معمارانی گذاشته می شد که به ریاضیات و هندسه تسلط کامل داشتند و اصطلاحا مهندس نامیده می شدند. محاسبات و هندسه چندان پر اهمیت بوده که فقط معماران طراز اول و مقنی هاي دانشمند و نامی را مهندس می خواندند (کیانی، .(380 : 1389 اشکال هندسی مختلف در معماري، به ویژه معماري اسلامی همواره داراي معانی خاصی بوده است، چنانچه خانه کعبه به عنوان قبله مسلمانان، به دست حضرت ابراهیم (ع) و به فرمان خداوند به شکل منظم مکعب بنا شده است و مسلمانان در مسیري دایره اي به دور آن طواف کرده و نماز می خوانند. اگر مربع نماد و معرف زمین، ماده، تجسم و حدود است. دایره نماد آسمان، بیکرانگی، کمال و تمامیت است (بلخاري، .(5 :1384 شاید به همین دلیل است که اشکال هندسی منظم در معماري اسلامی و همچنین معماري مساجد کاربرد فراوان داشته و همواره بناي مساجد داراي نظمی هندسی در پلان و نما و سایر اجزا بوده اند.
بی شک مهمترین تاثیر حکمت اسلامی در معماري مسجد، اصل وحدت گرایی است، اصلی که ناشی از مهمترین اصل اسلام
(لا اله الا االله) است. وحدت گرایی اصلی است که در معماري مساجد، از اولین و ساده ترین مساجد تا با شکوه ترین و با عظمت ترین آنها، رعایت شده است و مهمترین ابزار معمار براي رسیدن به این هدف هندسه بوده است. در حقیقت عامل بنیادین ایجاد وحدت در میان اجزاء جهان هستی و منجمله در اجزاء پیکره هر یک از فرهنگهاي معماري چیزي جز هندسه نمی تواند باشد (علی آبادي، .(68 :1386
معمار مسجد با استفاده از هندسه توانسته است مرکزیتی در بناي مسجد به وجود آورد که تمام فضاها در عین کثرت، داراي وحدت حول یک مرکز باشند. با توجه به میل به نظم، سازماندهیهاي مرکزي و متقارن همراه با عناصر تکراري و مجرد دیده می شود. در مسجد خود را در مرکز نوعی بیکرانی می بینیم. کلیت آن شامل فضاهایی است که حول یک فضاي منفی قرار داشته و چشم جستجوگر را می چرخاند... مرکز ودرون تهی شده تا پر از حضور خدا شود، و به اهمیت درون تاکید شود... با وجود تاکید به مرکز، به آن تقدس داده نشده، بلکه تقدس و اصالت به وجود ماورایی و نامریی داده می شود که محیط را به نظم می کشد و انسان در تسلط آن و در عین حال در قلب فضا است (شفائی، .(18 :1386 علاوه بر وحدت گرایی، حکمت اسلامی در معماري مسجد تاثیرات دیگري نیز داشته است:
-3 مسجد امام اصفهان
بی تردید مهمترین مسجد احداث شده در دوره صفوي مسجد جامع عباسی یا مسجد امام در اصفهان است (حاجی قاسمی کامبیز، .(94 :1386 این مسجد در میدان نقش جهان اصفهان واقع شده است. این میدان داراي سه محور بوده است، در محور شمالی- جنوبی آن مسجد امام و قیصریه جاي دارند... خود میدان جاي بازي چوگان بوده که هنوز میل هاي سنگی آن دیده می شود. در محور شرقی- غربی آن مسجد شیخ لطف االله و عالی قاپو جاي دارند. در محور سوم که شرقی غربی و در راستاي خیابان چهل ستون بوده، ساختمانهایی بوده که ویران شده است.
