بخشی از مقاله
چکیده
گفتمان مشروطه خواهی ایرانیان که حول محور اندیشه مشروطه خواهی و قانون گرایی، شکل گرفته بود، حاصل طرح و برجسته سازی اصول، مبانی و مفاهیم مشروطیت بود. که توسط گروهی از روشنفکران و از طریق چاپ و انتشار آثار و مکتوباتشان به تدریج در نیم سده عصر ناصری؛ وارد فضای سیاسی و اجتماعی جامعه ایران شد. گفتمان پیشرفت در انقلاب مشروطه، گفتمان آشنایی هر چه بیشتر ایران با » تجدد غربی« بوده است. پیشرفت و تجدد مطرح شده در جامعه ایرانی با تقابل آن با سنت، پیامدهای مختلفی به وجود آورد که در آن ها دیدگاه های اندیشمندان و روشنفکران گوناگون را می توان مشاهده کرد.هدف از طرح مسئله و پرسش از گفتمان پیشرفت در انقلاب مشروطه ایران؛ تحلیل محتوای این گفتمان و شناسایی مفاهیم اصلی آن و نیز خرده گفتمان های مطرح شده در انقلاب مشروطه ایران است.
و نیز از اهداف اصلی دیگر این مقاله، مقایسه تطبیقی گفتمان پیشرفت و تجدد با مفهوم توسعه اجتماعی مطرح شده است. در این پژوهش، از روش تحلیل محتوای کیفی مضمونی استفاده شده است که از درون آن گفتمان های غالب در آن دوره را به مورد بررسی قرارداده و علاوه بر روش تحلیل محتوای کیفی از تحلیل اسنادی نیز برای غنای بیشتر مطالب و روشن شدن حدود خرده گفتمان ها استفاده شده است. بر اساس یافته ها؛ یک گفتمان اصلی که با مرکزیت و دال مرکزی» تحدید استبداد« شکل گرفته بود دارای سه خرده گفتمان» تجددی«؛ »اصلاح طلبی« و » سنت گرایی« است. و مولفه های گفتمانی هر یک از خرده گفتمان ها در گفتمان اصلی را مشخص و با تحلیل و مقایسه مفهوم توسعه اجتماعی با گفتمان های پیشرفت و تجدد، سعی خود را در دست یابی به مفهوم کلی از مفاهیم نواندیش در انقلاب مشروطه انجام دادیم. گفتمان پیشرفت در انقلاب مشروطه ایران سرآغاز طرح و بررسی و جستجو در مفاهیم نوآینی است که در تحلیل های جامعه شناسی تاریخی زمانه معاصر ایران و در آخر با تقسیم عوامل شکست گفتمان پیشرفت به دو جنبه فکری و اجتماعی سیاسی در جهت رسیدن به غنای بیشتری از تحلیل نتایج گفتمان پیشرفت در جامعه ایران قدم برداشته ایم.
کلید واژه: انقلاب مشروطه، گفتمان پیشرفت ، توسعه اجتماعی،روشنفکران،جامعه شناسی تاریخی
مقدمه
تحقیقات جامعه شناسی تاریخی، نشان می دهد که پدیده های جهان کنونی معاصر، مانند نهادها، ساختارها و اشکال کنش، چگونه ایجاد شده و توسعه پیدا کرده اند و در آینده چگونه ممکن است تغییر یابند. از سوی دیگر، جامعه شناسی تاریخی، نشان می دهد که پدیده های اجتماعی - و از جمله تفکرات اجتماعی- محصول یک زمان، مکان و موقعیت اجتماعی ویژه و خاص هستند. در واقع، جامعه شناسی تاریخی به تنوعات فرهنگی و تفاوت های اجتماعی- از مکانی به مکان دیگر - صحه گذاشته و مهر تایید می زند. انقلاب مشروطه را به عنوان یک گفتمان، در زمینه اجتماعی- تاریخی به بحث گذاشت که حکایت از این دارد هنوز جنبه های مبهمی از حیث تئوریک و کاربردی در این حوزه پژوهشی مخفی مانده است. انقلاب مشروطه، نه تنها انقلابی تاریخی، بلکه سرآغاز تغییرات اجتماعی بزرگی در تاریخ اجتماعی معاصر کشورمان بوده است. مقارن با سال های مشروطه طلبی در ایران،بیانیه های تند و شدید اللحنی در حوزه ی ادبیات به ویژه شعر فارسی از سوی روشنفکران مشروطه خواه صادر می شد،که در تازگی مضامین و اندیشه های شعر مشروطه تأثیر مستقیمی داشت.
در مورد مجموع آرای نظریه پردازان عصر مشروطه در حوزه ی شعر باید گفت آن ها در هر دو زمینه ی چه گفتن و چگونه گفتن معتقد به تحولات بنیادین بودند و همین بیانیه ها و نظرات روشنفکری موجب به وجود آمدن شعر مشروطه شد که در عین هدفمندی به لحاظ فرم و محتوا نیز تازگی هایی داشت.هدفمندی و سادگی شعر مشروطه آن را به درون کوچه و بازار کشاندو از انحصار دربار و اشرافیت بیرون آورد و عوامل دیگری چون توسعه ی سواد در میان عامه ی مردم و گسترش صنعت چاپ و انتشار،روز به روز تعداد مخاطبان شعر مردمی مشروطه را بالا برد.در این میان نباید از تأثیر سیاسی و فرهنگی مدنیت غرب و نیز از ضرورت تحولی که از سال ها پیش از حکومت ناصر الدین شاه به طور پراکنده در متون دوره های پیشین منعکس شده بود غفلت کرده باشیم - خاکپور،. - 1390 همان گونه که میرسپاسی بیان می دارد که؛
پروژه مشروطیت بر آن بود که فرهنگ سیاسی ایران را بر مبنای سنت لیبرالی مدرن، بازسازی کند. برای تحقق چنین مقصودی، لازم بود که رهبران مشروطه، فرهنگ ایرانی را با مدرنیته متلاطم کنند و در جهت دموکراتیک کردن نهاد ها و روند های سیاسی در ایران، تلاش کنند.از آن جایی که قدرت سیاسی در ساختار دولت متجلی بود و مذهب نیز به عنوان فرهنگ غالب در شکل دهی به آن نقش ایفا می کرد؛ از دید روشنفکران و منتقدان اجتماعی، این دو مرکز قدرت می بایستی محل نقد و تغییر واقع می شدند. بسیاری از متفکران مشروطه یا از نخبگان سیاسی بودند - به عنوان مثال امیر کبیر، قائم مقام فراهانی، مشیرالدوله و... - یا به بخشی از طبقه روحانیت تعلق داشتند - از باب نمونه: سید جمال الدین اسد آبادی، محمد حسین نائینی، ملک المتکلمین و.. - . - میرسپاسی:1384،. - 111
مشروطهخواهی و گفتمان مشروطه، بازسازی اندیشه و سامان سیاسی نوین ایران است. در این گفتمان، مفهوم نوین ملت ایران، و آرای ملت ایران، همچون بنیاد قدرت سیاسی و حاکمیت ملی، جایگزین مفاهیم سنتی منشاءٍ» الهی« و »سلطنت مطلقه« میشوند. در این گفتمان نوین، »ملت ایران«، پرچم »آزادی، برابری، برادری« را برافراشته در پناه»مشروطیت«، »مجلس شورایملی« و »قانون«، به دوران نوینی از زندگی فرهنگی و اجتماعی- سیاسی گام میگذارد.
تفسیر پدیده های اجتماعی، یکی از مهمترین اهداف جامعه شناسان بوده است. این تلاش که با رجوع به معنای ذهنی کنشگران حاصل میشود، درک بهتری از پدیده اجتماعی و نحوه مواجهه کنشگران با جهان اجتماعی را فراهم می آورد. یکی از مهمترین این مواجهات در تاریخ معاصر ایران، مواجهه با اندیشه های تجدد خواهانه و ترقی وار غربی بوده است که اثرات مهمی را در حوزه های مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی ایران بر جای گذاشته است
1-3-1 اهمیت نظری واکاوی و تحلیل محتوای گفتمان پیشرفت در انقلاب مشروطه سعی در برقرار کردن ارتباط میان انقلاب مشروطه و گفتمان توسعه تحلیل مفاهیم ترقی خواهانه مشروطه با نظریات توسعه ای و پیشرفت تحلیل شکل گیری زمینه تاریخی انقلاب مشروطه با نظریات جامعه شناسی تاریخی ایران
2-3-1 اهمیت عملی فراهم کردن زمینه لازم برای آشنایی بیشتر با ابعاد و جوانب مختلف انقلاب مشروطه مهیا کردن زمینه لازم برای برنامه ریزان فرهنگی و توسعه ای کشور تا در زمینه توسعه اجتماعی کشور برنامه های متناسب تری با شرایط تاریخی کشورمان تدوین کنند. فراهم کردن زمینه برای پژوهش های مهم در زمینه توسعه اجتماعی تا بتوانیم به شناخت ابعادی از مشروطه دست پیدا کنیم تا بتوانیم بهتر و بیشتر ما را به حل مسائل زمان حال و یا رفع موانع اکنون کشورمان رهنمود سازد.
4-1 هدف های تحقیق
اهداف تحقیق شامل دو دسته هستند؛ اهداف کلی و اهداف جزئی.هر تحقیق معمولا یک هدف کلی دارد که این هدف در ارتباط با مساله اصلی عنوان شده است و شامل چند هدف جزئی می باشدکه هدف های جزئی زیرمجموعه و مرتبط با هدف کلی تحقیق طرح گردیده اند.
1-4-1 هدف اصلی ارزیابی و تحلیل محتوای کتاب هایی که در انقلاب مشروطه و بعد از آن درباره انقلاب مشروطه به نگارش درآمده است، که بر اساس آن گفتمان پیشرفت و ترقی در انقلاب مشروطه را مورد شناسایی قرار داده ایم.
2-4-1 هدف های فرعی بررسی کردن ابعاد توسعه در گفتمان انقلاب مشروطه توصیف ارتباط انقلاب مشروطه و تضاد سنت و تجدد در ایران مقایسه نگاه گفتمان پیشرفت در انقلاب مشروطه با نظریات توسعه شناسایی نظریات متفاوت ترقی خواهانه در انقلاب مشروطه ایران مروری بر اوضاع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایران درآستانه ورود فکر تجدد
جامعه همچون نظامی سیستمی و به هم پیوسته است. این نظام از اجزای مختلفی تشکیل شده است و هر جزء در پی ارضای نیازی و برآوردن ضرورتی جمعی است. این اجزاء با هم در ارتباط متقابل اند.هر جزء آن هنگام می تواند به غایت خود دست یابد و کارکردهای ضروری اجتماع خود را برآورد که سایر اجزاء در جایگاه خود، به شکلی بهینه کارکردهای خود را به انجام برساند و نظام اجتماعی آن هنگام در حالت بهینه سامان می یابد که همه اجزاء در کنار هم عملکردی بی اختلال داشته باشند. چنین نظام اجتماعی در حد اعلای کارایی خواهد بود و ناکارآمدی های احتمالی چنین سیستمی در گذر زمان شناخته و اصلاح خواهد شد و افراد تشکیل دهنده چنین جامعه ای به کمترین آسیب های اجتماعی مبتلا خواهند گشت. هر آسیب اجتماعی حاصل اختلال در عملکرد بهینه یک یا چند جزء از اجزای سیستم جامعه است.
بدین ترتیب بررسی سیستم اجتماعی زمانه مشروطه مستلزم شناسایی اجزای جامعه ایران و بررسی نقش و کارکرد آن ها در برآوردن نیازهای فرد و جامعه آن زمان خواهد بود. در تاریخ اجتماعی به تحولات اجتماعی بسیار توجه می شود و با وجود پیچیده بودن زندگی یا حیات اجتماعی، می تواند دقیق و مبنایی برای قوانین تکامل اجتماعی باشد. بنابراین، تاریخ اجتماعی را می توان: دگرگونی های جامعه در گذر تاریخ دانست. محور تحولات اجتماعی ایران عصر قاجار، انقلاب مشروطه سالهای 1284 تا 1290 ش بود که به نام انقلاب یا نهضت مشروطیت شناخته شده است. این انقلاب را می توانیم حرکتی اجتماعی، مردمی و شهری با شرکت طبقات متعدد قلمداد کنیم که در آن، عوامل کلیدی دست اندرکار عبارت بودند از: تأثیر کم و بیش غرب به گروهها و طبقه های اجتماعی، پیچیدگی درونی ساختار اجتماعی و دولت، فشار خارجی از ناحیه دو قدرت عمده روسیه وانگلستان.
