بخشی از مقاله
چکیده
در دوره صفوی نهاد قهوهخانه از کشور عثمانی وارد ایران شد و سبب گردید تا شاعرانی که پیش از این در دربار پادشاهان صفوی جایگاهی نداشتند، به این مکان جدید روی آورند. از طرفی هم حضور عامه مردم در این قهوهخانهها آنها را نیز با شعر و شاعری آشنا کرد. از این زمان به بعد مردم، چه آنها که بیسواد بودند و چه کسانی که از سواد برخوردار بودند به سرودن شعر پرداختند و به این ترتیب شعر مردمی و قهوهخانهای در ایران رواج یافت. این روند در دورههای بعد، بویژه دوره قاجاریان نیز همچنان ادامه یافت. در این مقاله تلاش خواهیم کرد ضمن به دست دادن تاریخچهای مختصر از شکلگیری و سیر تحولات قهوهخانهها در ایران تا آغاز دوران مشروطه به اهمیت آنها در گسترش ادبیات فارسی اشاره کنیم و ویژگی ادب قهوهخانهای را از زمان صفویه تا آغاز مشروطه باز نماییم.
مقدمه
هنگامی که پادشاهان صفوی در ایران به حکومت رسیدند به شاعران درباری اهمیت زیادی نمیدادند. بی توجهی پادشاهان صفوی باعث شد که شاعران از محیط دربار دور شوند و بیرون از آنجا به دنبال مکانی جدید برای ارائه اشعار خود باشند. در همین زمان نهاد قهوهخانه از کشور عثمانی وارد ایران شد و شاعران به عنوان اولین گروه از مشتریان قهوهخانه به آنجا قدم گذاشتند. ورود ادبیات به قهوهخانه باعث شد عامه مردم ایران با شعر فارسی آشنا شوند و حتی بیشتر آنها شعر هم بسرایند. درواقع قهوه-خانه در تغییر سبک شاعران فارسی زبان تأثیر فراوانی داشت و باعث شد که شاعران از ستایش پادشاهان رهایی یابند و در انتخاب محتوای اشعار خود آزادی بیشتری به دست آورند. شاعران این دوره حتی مسائل روزمره زندگی خصوصی خود را نیز در اشعارشان بازتاب میدادند. با گذشت زمان بر تعداد قهوهخانهها افزوده شد تا جایی که در دوره ناصرالدینشاهقاجار شمار قهوه-خانههایی که فقط در شهر تهران دایر شد افزایش فراوان یافت. گروهی از مردم اوقات زیادی از شبانه-روز خود را در این جایگاهها سپری میکردند. در آغاز با وجود اینکه چای در ایران وجود داشت؛ اما در قهوهخانهها به مردم قهوه عرضه میشد. در قرن سیزدهم کمکم قهوه رونق خود را در میان مردم از دست داد و چای جانشین آن شد و مردم در قهوهخانهها بیشتر چای مینوشیدند؛ اما با وجود این نام این مکانها تغییر نکرد و به همان صورت قبل باقی ماند. قهوهخانههایی که مردم را به سوی خود جلب میکردند و برای آنها سرگرمی به حساب میآمدند در ادبیات فارسی ایران نیز تأثیر بسزایی داشتند که این مقاله قصد دارد در این باره به بحث و بررسی بپردازد. امروزه در ایران قهوه بسیار مورد توجه مردم قرار گرفته؛ اما قهوهخانه رونق خود را در بین مردم از دست داده و فضای قهوهخانهها نسبت به قبل بسیار تغییر کرده است. اکنون دیگر سرگرمیهایی همچون: نقالی، سخنوری و شاهنامهخوانی در قهوهخانهها برگزار نمیشود و مردم به شعر و ادبیات چندان اهمیت نمیدهند. دوازدهمین گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی
پیشینه تحقیق
قهوه، قهوهخانه و تاریخ پیدایش و شکلگیری آنها و ورودشان به ایران تاکنون بسیار مورد بررسی قرار گرفته است و افراد زیادی در این زمینه آثاری تألیف کردهاند: ناصر نجمی - - 1362 در کتاب ایران قدیم و تهران قدیم به بحث درباره قهوهخانهها انواع آنها در تهرانِ دوره قاجاریه میپردازد. نیز جعفر شهری - - 1369 در کتاب تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم که 6مجلد است، در کنار توضیحاتی که درباره شهر تهران و حوادث آن روزگار میدهد به قهوهخانههای تهران در آن زمان نیز اشاره می-کند. علی بلوکباشی - - 1375 در کتاب قهوهخانههای ایران و نیز همو - - 1393 در کتاب قهوهخانه و قهوهخانهنشینی در ایران تمام مواردی که مربوط به قهوهخانه است از قبیل: نوع ساختمان، فضای درون قهوهخانهها، وسایل لازم در قهوهخانهها، قهوهخانهداران و... را بررسی کرده است. او همچنین درباره رفت و آمد مردم به قهوهخانهها در زمان صفویه و قاجاریه نیز در کتابهای خود بحث کرده است. همچنین صدف درخشان - - 1390 در مقالهای تحت عنوان»تاریخچه قهوه« چگونگی کشف قهوه را توضیح میدهد. درباره ورود ادبیات به قهوهخانه و تأثیر قهوهخانهها بر آن تا کنون اثری مستقل منتشر نشده است. نویسندگانی بودهاند که در آثار خود اعم از: کتاب و مقاله به این موضوع اشارهای گذرا داشتهاند. محمدطاهر نصرآبادی - قرن یازدهم - در کتاب خود تذکره نصرآبادی درباره شاعران قهوهخانهنشین در دوره صفویه بحث کرده است که این کتاب به ما کمک میکند تا حضور شعر در قهوهخانهها را بهتر دریابیم. امتیاز ویژه این کتاب آن است که نویسنده آن خودش در دوره صفویه میزیسته و به قهوهخانههای آن زمان رفت و آمد داشته است. دکتر ذبیحاالله صفا - - 1366 در جلد پنجم کتاب تاریخ ادبیات در ایران به موضوع قهوهخانهها و نقش ادبی آنها اشارهای داشتهاند. ناصر نیکوبخت و همکاران - 1393 - در مقاله»تبلور برخی عناصر قهوهخانهای در شعر عصر صفوی« و نیز همو - - 1394 در مقالهای دیگر به نام»نقد ادبی در قهوهخانههای عصر صفوی« درباره نقش ادبی قهوهخانهها مباحثی را ذکر کرده است.
