بخشی از مقاله
چکیده
طرح شعارهای برابری خواهانه ی حقوق زن و مرد توسط مشروطه طلبان، موجب بازنگری نقش زنان در عرصه های اجتماعی گردید. بازتاب این امر در دنیای ادبیات، حضور گسترده تر زنان در این عرصه بود. گرچه از سال های پس از مشروطه تاکنون ادبیات زنان با سرعت یکسانی در حال حرکت و رشد نبوده است، اما آنچه که در پایان دهه ی هشتاد آن را ادبیات مستقل زنانه می نامیم، محصول همه ی تحولاتی است که در دهه های مختلف این سده، بر تاریخ ادبیات داستانی زنان گذشته است. زنان داستان نویس ایرانی از دهه ی چهل به بعد جرأت و جسارت بیشتری برای پرداختن به موضوعات زنانه در آثارشان یافتند و اعتراض علیه هژمونی - برتری - مردانه نیز به یکی از مضامین اصلی این آثار تبدیل شد. آنچه که موجب تمایز داستان های زنانه ی دهه ی هشتاد با همه ی آثار پیش از آن گردیده است، شکل گیری جهان و زبانی مستقل و زنانه در این دسته از آثار است که اغلب به شکل خودآگاه و همراه با صبغه های فمینیستی است.
واژه های کلیدی: ادبیات زنان، داستان، هژمونی، صبغه های فمینیستی
مقدمه
زنی که در ادبیات کلاسیک فارسی چهره ای آرمانی داشت و به عنوان معشوقی همیشه در پرده و دور از دسترس مطرح می شد، موجودی خیالی بود که با زنی که در جامعه ی ایرانی زندگی می کرد فاصله ی بسیار داشت. همزمان با مشروطه یکی از خواسته های روشنفکران، حقوق برابر زن و مرد بود، اما جامعه ی ایرانی که به آرامی از سنت های کهن خود فاصله می گرفت، آمادگی حضور زنان در عرصه های اجتماعی را نداشت بنابر این، جامعه با توده ی عظیمی از زنانی مواجه شد که با فقر و بیکاری و محرومیت جنسی دست و پنجه نرم می کردند. زنان قهرمان در رمان های اجتماعی این دوره نیزهر» چند ظاهراً اکنون رفتاری واقع گرایانه اتخاذ کرده، اما هنوز اسیر چنگال آفرینندگان مذکرش، بالاخص در نقش قربانی کلیشه ای نیروهای منحوس تجددخواهی بودند. - «عسگری حسنکلو، - 46:1389
در این دوره تعداد زنان نویسنده انگشت شمار است زیرا شرایط اجتماعی به طور کامل برای حضور زنان فراهم نشده است. ویرجینیا وولف دلیل کم بودن تعداد زنان نویسنده را در تمام جوامع، وضع مادی زندگی زنان می داند.زنان» استقلال مالی ندارند و معمولاً از آنان انتظار می رود نیازهای مردان را تأمین کنند. مسأله این نیست که زنان قادر به نوشتن نیستند. - «وبستر،. - 127:1382 همین وابستگی اقتصادی است که سبب می گردد تا زنان برای اطمینان از کسب حمایت های مالی مردان، با ارائه ی خدمات جنسی و خانگی و پرورش بچه ها مردان را به خود جذب کنند - جین منسبریج و دیگران، - 67:1387 و در عین حال فرصت فعالیت های اجتماعی و ادبی را از خود دریغ دارند.
اندکی قبل از مشروطه، نخستین انجمن مقلد فمینیسم در ایران، تحت عنوان»انجمن آزادی زنان1278 - « ش - تأسیس گردید و مطبوعات مروج فمینیسم نظیر؛ صور اسرافیل، مساوات، ایران نو و ندای وطن، به ترویج عقاید فمینیستی پرداختند، اما با وجود آغاز این تلاش ها هنوز هم زنان خلق شده در داستان های مردان در بیشتر مواردموجوداتی» کم عقل یا بی خرد یا احساساتی به شمار می آیند و در خور کارهایی کاملاً یدی که مقدس ترین آن ها تیمار داری دیگران است. - «توکلی، - 60:1382، اما مردانی نیز در همین ایام سعی در التیام چهره ی مخدوش زن ایرانی در عرصه ی ادبیات داستانی داشتند، از جمله ی آنان صادق هدایت بود که »نگرشی مدرن به زن انداخت و در مقابل دوگانگی پاک - مرد - /ناپاک - زن - ، در شاهکار ادبی خود، بوف کور دو گانگی اثیری - زن - /خنزر پنزری - مرد - را گذاشت. - «حقدار،. - 70:1380
با وجود این، همواره نویسندگانی وجودداشته اند که زنانی منفعل در داستان هایشان ترسیم کرده اند که همچون معشوق غزل های فارسی در وصف زیبایی هایشان صفحه ها بتوان نوشت، یا زنانی که تنها برای پر کردن گوشه ای از توصیفات نویسنده از اجتماعی که به ناگزیز، زن نیز یکی از اعضای آن است، در داستان حضور دارند. در این دوره نیز با وجود تفاوت هایی که در نگرش به زن و موقعیت او شد هنوز هم »ادبیات فارسی تا تاباندن چهره ی انسانی تری از زن و آشنا شدن با مفهوم منسجم تر و یک پارچه تری از او راه درازی در پیش داشت. - «یاوری،. - 91:1388اساسی ترین پایه برای شروع یک حرکت ماندگار در عرصه ی ادبیات برای زنان، همه گیر شدن آموزش خواندن و نوشتن بود. در اوایل دهه ی 1280 جامعه به زنان اجازه ی یادگیری نوشتن نمی داد.
در دوران سلطنت قاجار برخی خانواده ها به دخترانشان اجازه دادند تا خواندن را بیاموزند، اما یادگیری نوشتن همچنان برای آنان امری ممنوع به حساب می آمد، زیرا »مردم بر این باور بودند که اگر زنان نوشتن را بیاموزند نامه های عاشقانه به مردان می نویسند و موجب ننگ خانواده های خود می شوند - « ساناساریان،. - 54:1384 در این دوران حرکت های موثری از سوی زنان در حال شکل گیری بود که موجب رواج سواد و همچنین رشد شعور اجتماعی زنان گردید که مهم ترین آن ها : گشایش مدارس دخترانه، انتشار نشریات زنانه و همچنین شکل دهی سازمان های زنانه بود. گرچه »در این دوران هنوز نسبت زنان نویسنده و شاعر به مردان بسیار پایین و قابل چشم پوشی است و تقریباً به روال اعصار پیش، زنان همچنان موضوع کار مردان هستند - «یاحقی، - 280:1385، اما رشد سواد و تشکیل انجمن های زنانه از جمله اقداماتی بود که زنان را به استقلال و کسب هویت نزدیک می نمود.
به همین دلیل بود که پس از همه گیر شدن سواد و گسترش فعالیت های ادبی زنان، بیش از همه به رمان گرایش پیدا کردند، چرا که رمان، انعکاس خط مشی فرد در جستجوی تمامیت، انسجام و هویتی بود که فرد، تصویر آن را عمیقاً در ذهن دارد - زرافا،. - 159:1368نشریات تأثیر عمده ای در روند برابری خواهی زنان در طول تاریخ صد سال گذشته ی ایران داشته اند و علاوه بر آگاهی دادن به زنان و تأکید بر اهمیت تولیدات فرهنگی پذیرش احترام به حقوق زنان در خانواده و اجتماع، اثر مهمی نیز بر حرکت زنانه نویسی به سمت ایجاد یک جریان مستقل داشته اند. زیرا در این نشریات بیش از هر چیز بر خواسته های زنان به عنوان موجوداتی مستقل و صاحب حقوق فردی و اجتماعی تأکید می گردید. این امر به آرامی زمینه را برای رشد سواد و کسب حقوق مدنی برای زنان فراهم نمود، از سوی دیگر در
