بخشی از مقاله
مقدمه
یکی از نقاط عطف تاریخ ایران در جریان تبدیل شدن ایران به یک کشور شیعی بزرگ حضور امام رضا - ع - در خراسان است. حضور امام رضا - ع - در خراسان به عنوان یکی از مهمترین رخدادهای تاریخ علویان و از جمله عوامل رشد و گسترش تشیع در ایران بوده است. ضرورتهای دعوت امام - ع - و نیز مقوله واگذاری ولیعهدی به ایشان یکی از وقایع بدیع تاریخ خلافت عباسی و همچنین نقطه عطفی در تاریخ تشیع به حساب میآید، اگرچه که هجرت امام رضا - ع - به مرو چیزی جز اصرار و زور مأمون برای رسیدن به اهداف شیطانیاش نبود. نکته های مهم و قابل توجه در برکات حضور امام - ع - در خراسان بیش از هر چیز به عملکرد ایشان برمیگشت.
سیره و برخوردهای امام در ایام حضور در مرو نظرها را بسیار متوجه امام رضا - ع - نمود و این بیش از هر چیز بر ناخرسندی مأمون و درباریانش میافزود. بهرهگیری امام از تمامی فرصتهای مطلوب برای اشاعه دین و گسترش اندیشههای تشیع در تمامی ایام حضور در مرو، نمود عینی داشت.
مناظرات و مباحثههای علمی، فرصت مغتنمی بود تا برای اولین بار در طول ششصد سال حاکمیت خلافت اموی و عباسی در چنین زمانی شرایط برای ابراز عقیده و و دفاع از اندیشهها توسط مدعیان و رهبران هر مکتبی فراهم آید. تریبون عظیم خلافت در اختیار امام رضا - ع - قرار گرفت تا به دفاع از دین مبین اسلام و اندیشههای فقهی شیعه در مقابل فرق دیگر بپردازند. فضای آزاداندیشی آن عصر سبب میگردید تا استدلالهای علمی و منطقی امام بهترین فرصت برای تبیین و تبلیغ فقه شیعه در فضای خاص جامعه آن روز به شمار آید.
نقش امام در تولید علم و تحول فرهنگی و مدنیت خراسان با شیوه مناظرات و دفاع از اندیشههای کلامی تشیع، جایگاه رفیع امامت و حقانیت خاندان اهل بیت و علویان را به خوبی ترسیم نمود. با توجه به هجرت امام رضا - ع - به خراسان بزرگ و پیامدهای حضور امام - ع - در آن شهر، میتوان این هجرت را هدفمند و آگاهانه قلمداد نمود. همچنین مرقد ایشان به پایگاهی برای فرهنگ، تمدن و حضور گسترده زائرین تبدیل شد و هجرت تاریخی امام رضا - ع - ولو با سیاستهای شیطانی مأمون مبدأ فرهنگ و تمدن در خراسان بزرگ شد.
هدف از این مقاله بررسی بازخورد و برکات حضور امام رضا - ع - در خراسان بزرگ است. اینکه حضور امام رضا - ع - در خراسان چه برکات و آثاری در پی داشته است؟ حضور امام رضا - ع - در خراسان چگونه باعث ترقی و پیشرفت اسلام شد؟
در این مقاله ابتدا نگاهی گذرا به تعریف لغوی و اصطلاحی واژه تمدن و ویژگی ها و عوامل تمدن میشود سپس توضیح مختصری از مؤلفه و شاخص های تمدن در زمان حضور امام رضا - ع - و وضعیت تمدن در آن زمان داده میشود و در نهایت به بررسی نقش حضرت رضا در تکامل در توسعه آن متغیرها و برکات حضور امام در خراسان بزرگ پرداخته میشود. به این صورت که حضور امام رضا - ع - در خراسان باعث تلاقی اسلام و مدنیت و در نهایت پیشرفت زندگی بشری همراه با ارزشهای والایی شده است که نمیتوان آن را نادیده گرفت.
مبانی نظری و پیشینه تحقیق
کتابها، مقالات و پایاننامههای زیادی درباره حضرت علی بن موسی الرضا - ع - ، زندگی نامه ایشان و سفر امام از مدینه به مرو و پیامدهای حضور ایشان در ایران وجود دارد. از جمله این کتابها، مقالات و پایاننامهها میتوان به کتاب امام علی بن موسی الرضا منادی توحید و امامت نوشته محمد جواد معینی، تحلیلی از زندگینامه امام رضا نوشته محمد جواد فضل االله، عوامل سیاسی حضور امام رضا در خراسان، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا از مدینه تا مرو و پایاننامه مواضع امام رضا نسبت به وضعیت فرهنگی و تمدنی در دوره اول عباسی اشاره کرد
اما این موضوع خاص که »تلاقی اسلام و مدنیت در خراسان بزرگ با حضور امام رضا علیه السلام« میباشد تا به حال به صورت خاص و جزئی مورد بررسی قرار نگرفته است و پیشینهای در این موضوع خاص در هیچ جایی یافت نشده و این موضوع حاصل پژوهش و دستاورد خود نویسندگان این مقاله است. موضوع »تلاقی اسلام و مدنیت در خراسان بزرگ با حضور امام رضا علیه السلام« بهخاطر اهمیت ویژهای که در اعتقادات و تفکر شیعی دارد و موجب رشد و گسترش اسلام و جاودانه کردن آن است، شایسته است که به صورت دقیقتر به آن پرداخته و موشکافی شود. امیدواریم که این مقاله مفید و ضروری واقع شود و مورد استفاده تمامی علاقهمندان به پژوهش قرار گیرد.
روش شناسی
روش تحقیق در این مقاله توصیفی-تحلیلی است. به این صورت که ابتدا مطالعات مقدماتی درباره این موضوع صورت گرفته است. سپس منابع از میان کتابهای فقهی، حدیثی و تاریخی شیعه، کتابخانه دیجیتال تبیان و همچنین از کتابهای منتشر شده توسط آستان قدس رضوی جمعآوری گردیده و با توجه به موضوع تحقیق، مطالب موردنظر و مرتبط با بحث، استخراج و فیشبرداری شده است و در نهایت این مطالب مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و نگاشته شده است.
تعریف تمدن
تمدن مصدر عربی از باب تفعل و اسم مصدر فارسی است. تمدن در لغت به معنای شهرنشین شدن، خوی شهری برگزیدن و با اخلاق مردم شهر آشنا شدن، همکاری مردم با یکدیگر در امور زندگانی و فراهم ساختن اسباب ترقی و آسایش خود است.
ابن منظور میگوید: »حاضر اقامت در شهر و روستا است، حضارت اقامت در حضر است و حاضره و حاضر، کوی یا قوم بزرگ است.« - ابن منظور، 1414، ج - 197 :4 واژه شناسان درباره معنای اصطلاحی تمدن یا مدنیت دیدگاههای گوناگونی دارند. ابن خلدون تمدن را موجود زندهای میداند که که متولد میشود، رشد می کند، تغذیه میکند و به دوره شکوفایی میرسد، کامل میگردد و پس از آن آهسته آهسته رو به کهولت و ضعف میرود و آنگاه میمیرد.
ویل دورانت میگوید: »تمدن نظمی اجتماعی است که در نتیجه وجود آن، خلاقیت فرهنگی امکانپذیر میشود و جریان پیدا میکند.
تمدن بالاترین سطح گروهبندی فرهنگی مردم و گستردهترین هویت فرهنگی است که می توان انسانها را با آن طبقهبندی کرد. اگرچه درباره »تمدن« یا »مدنیت« تعاریف بسیاری ارئه شده اما باید متذکر شدکه تمدن صورت مادی حیات انسان در عرصه خاک است. در واقع می توان گفت تمدن خلاصه تمام پیشرفتهای انسانی در زمینههای مختلف است.
عوامل و ویژگیهای تمدن
بشر از قدیم الأیام تا به امروز آثار مختلفی بهوجود آورده است. گاه تمدنهای بزرگی خلق کرده که تا هزاران سال بر جای مانده است، تمدنهایی که در آن ویژگیهایی وجود دارد که باعث شکوه و عظمت آنها شده است. ظهور تمدن هنگامی امکانپذیر است که هرج و مرج و ناامنی وجود نداشته باشد چرا که در صورت نبود اینها تمدن بهوجود میآید. هر تمدنی عوامل و ویژگیهای خاص خود را دارد اما میتوان چند ویژگی را برای همه تمدنها برشمرد که عبارتاند از:
-1 همه تمدنها دارای مقررات و قوانینی هستند که معمولا به صورت مجموعهای مکتوب است.
-2 همه تمدنها دارای نوعی دولت هستند.
-3 همه تمدنها خط و افبایی برای ثبت و ضبط وقایع دارند.
-4 در همه تمدنها اشکال و انواعی از هنر و فعالیت های هنری پیدا میشود.
-5 همه تمدنها دارای نوعی معتقدات دینی با سلسله مراتبی از روحانیون و نهادهای دینی استقرر یافته هستند.
-6 همه تمدن ها علوم را تکامل میبخشند.
همچنین در همه تمدنها چهار رکن و عنصر اساسی وجود دارد که عبارتاند از:
-1 پیشبینی و احتیاط در امور اقتصادی: شکار، کشاورزی، صناعات، سازمان اقتصادی
-2 سازمان سیاسی: تمدن، دولت، قانون، خانواده
-3 سنن اخلاقی: ازدواج، اخلاق جنسی، اخلاق اجتماعی، دین
-4 کوشش در راه معرفت و بسط هنر: ادبیات، علم، هنر
ظهور تمدن و رشد و اضمحلال آن تحت تأثیر عوامل جغرافیای، زمینشناختی، اقتصادی، نژادی و روانی قرار میگیرد. اهمیت عوامل اقتصادی در ظهور تمدن و رشد و انحطاط آن از سایر عوامل بیشتر است؛ چرا که ممکن است در ملتی، افراد باهوش، شجاع و نیرومند وجود داشته باشد اما نبود اقتصاد قوی و نداشتن خوراک و تغذیه مناسب سبب شود که آنها وقت خود را به شکار و صید بگذرانند؛ در نتیجه تمامی این قدرت و هوش و شجاعت بهجای اینکه صرف تمدن و مدنیت شود، صرف شکار و صید میگردد. پس هنگامی که اقتصاد ملتی ضعیف باشد آن ملت و حکومت هیچگاه روی تمدن را به خود نخواهد دید. اولین گام در تمدن، کشاورزی است و فقط در شرایط مساعد است که چنین چیزی محقق میشود.
