بخشی از مقاله
چکیده
در طول تاریخ، استفاده از بردگان، تحت عنوان غلام و کنیز، همواره و در تمام عرصههای مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، و نظامی وجود داشته است. شعر و ادبیات فارسی نیز همواره، انعکاس دهنده شرایط زمان بوده و در شعر هر شاعری میتوان، تا حدود زیادی با وضعیت اجتماعِ عصرش و یا دورانی که در مورد آن داستان پردازی میکند، آشنا شد. در مقاله پیش رو، سیمای غلامان و کنیزان در مثنویهای نظامی بررسی شده و نتایجی درباره نحوه تأمین غلامان و کنیزان، وظایف و خدمات آنها، توصیف چهره و پوشش آنان، نحوه برخورد با آنان و ... حاصل شده است. روش تحقیق حاضر به صورت کتابخانهای است و از جمله اهداف نگارش آن، آشنایی با وضعیت غلامان و کنیزان در عصر نظامی است. بیشک یکی از اهمیتهای پژوهش حاضر در شناسایی جامعه عصر شاعر و وضعیت زندگی این قشر اجتماعی است و میتوان از طریق بررسی شعر نظامی، تا حدودی به وضعیت زندگی غلامان و کنیزان و جایگاه آنها در اجتماع آن عصر، آگاهی حاصل کرد.
واژگان کلیدی: کنیز، غلام، مثنوی، نظامی.
-1مقدمه
بردهداری در بندگی بودن اختیاری و یا غیر اختیاری یک شخص در دست شخص دیگر است. در سیستم بردهداری، انسان می تواند به صورت کالایی در آید که قابل خرید و فروش باشد. بنیان و اساس بسیاری از تمدنهای اولیه مانند تمدن مصر، یونان و روم بر کار بردگان استوار بود؛ اما این عمل تنها به دوران باستان اختصاص ندارد، بلکه بین قرون پانزدهم تا نوزدهم میلادی، تجارت برده در اروپا و امریکای شمالی هم رواج داشته است.مانتفیلد در کتاب »دوره ای از بردهداری« می نویسد:
»تکامل ابزار سبب شد که تولید انسان بالا برود و بیشتر از احتیاج خود تولید کند. بیش از این اگر جنگی در میگرفت، اسیران جنگی را با مراسم خاصی قربانی می کردند؛ ولی از این پس، اسیران جنگی را نمی کشتند و از آنها برای تولید بیشتر، کار می کشیدند. در نتیجه اسیران جنگی تبدیل به برده یا بنده شدند. - مانتفیلد، - 8 :1357 کار برده ها، باعث شد که مقدار محصول زیاد شود؛ بنابراین دیگر نه تنها غذای کافی برای افراد خانواده وجود داشت، بلکه انبارها از محصول اضافی پر می شدند. »بدین ترتیب افراد با نفوذ مانند ریشسفیدان از اعتبار و نفوذ خود استفاده کرده و کمکم به مالک اموال و بردهها تبدیل شدند. مالکیت خصوصی، تراکم ثروت و تقسیم کار اجتماعی به وجود آمد.
به تدریج انسانهایی که قبلاً به صورت جامعه اشتراکی میزیستند، به یک جامعه طبقاتی تبدیل شدند؛ افراد با نفوذ و صاحب برده به صورت بردهداران در آمدند و در مقابل آنها طبقه بردگان قرار گرفتند. بردگان برای تولید بیشتر، به انجام کارهای طاقتفرسا وادار شدند. در نظام بردهداری - از آنجا که دولت همیشه حافظ منافع طبقه حاکم بود -، تمامی قوانین و مذهب در خدمت بردهداران بود؛ به این ترتیب طبقه حاکم هر روز ثروتمندتر و افراد طبقه پایین فقیرتر میشدند. تا جایی که بعضی از تودههای مردم از روی احتیاج برای طبقه بردهدار کار می کردند؛ حتی در بعضی موارد به برده تبدیل میشدند. کمکم شهرها و کشورهای بردهداری به وجود آمدند و نظام بردهداری به عنوان یک نظام مسلط اقتصادی و اجتماعی برقرار شد.
نظام بردهداری تا سقوط امپراتوری روم - قرن 5 میلادی - سلطه داشت. بردهداری تنها مربوط به دوران قبل از میلاد نیست؛ بلکه در دوره فئودالیسم در بعضی نقاط طبقه حاکم، علاوه بر بردهها از رعیتها نیز به عناوین مختلف مانند خدمتکاری، نگهبانی، باغداری، پیشهوری و ... بهره کشیدند. - «مانتفیلد، - 9-12 :1357در ایران باستان نیز بردگی به صور گوناگونی رواج داشت و آیین زرتشت نیز آن را نهی نکرد. کریستن سن - - .6HQ &KULVWHQ، خاورشناس شهیر دانمارکی در کتاب »ایران در زمان ساسانیان« درباره اسرای جنگی که به دست ایرانیان میافتادند، مینویسد:ایرانیان» معمولاً دست اسیران جنگی را بر پشت بسته و آنها را به غلامی میفروختند.
« قوانین بردگان به مرور زمان در ایران باستان به شکلی تنظیم و تغییر یافت که مثلاً اگر مردی از یکی از کنیزان زر خرید خود صاحب فرزند میشد، آن فرزند و یا زن آزاد میشدند. به مرور با آمدن اسلام به ایران و قوانین رهاییبخش آن دستوراتی مبنی بر آزادی هر چه بیشتر، احترام به بردگان و حتی مهیا نمودن شرایط ازدواج برای آنها، وضعیت بردهداری تغییر کرد و به مرور منسوخ شد.به هر حال، این جریان در طول تاریخ همواره وجود داشته است و در هردوره، توجّه اهل علم و ادب را نیز به خود جلب کرده و باعث شده که شاعران و نویسندگان هم از جمله کسانی باشند که شرایط بردگانِ دورانِ زندگی خود، در آثارشان بازتاب داشته باشد.
-2پیشینه تحقیق
در زمینه بررسی نقش غلامان و کنیزان در آثار ادبی، تاکنون پژوهش مستقلی به صورت کتاب، انجام نگرفته است. تنها یک مقاله یافت شد با عنوان: »شخصیت کنیزک در مثنوی معنوی« نوشته نرگس خادمی و ابوالقاسم قوام، که در شماره 13 از نشریه ادبیات و زبان ها به چاپ رسیده است. در این پژوهش با بررسی شخصیت کنیزک درارتباطِ متقابل او با عوامل داستانی دیگر، بر اساس یک بررسی آماری، به این نتیجه رسیده شده که شخصیت کنیزکتقریباً در تمام موقعیت های چهارده گانه بررسی شده، در جایگاه شیء ارزشی ومفعولِ شخصیت هایی چون شاه، خلیفه و پهلوان قرار می گیرد.همچنین از آنجایی که دردتمام موارد بررسی شده نیروی تحریک کننده کنشگر، عامل شهوت است، کنیزک در تمام موقعیت ها کاملاً منفعل و در نقش هدفی جنسی است.تحقیقات دیگری درباره وضعیت غلامان و کنیزان یافت شد که در حوزه شعر و ادبیات نیست. از جمله این تحقیقات، می توان به مقالههای زیر اشاره کرد:»-1کارکرد کنیزان در خانواده - از طاهریان تا مغول - « نوشته هادی عالم زاده و فریبا کاظمنیا که در شماره 1 از مجله »زن در فرهنگ و هنر« به چاپ رسیده است. در این مقاله، نویسنده بر آن بوده که با
