بخشی از مقاله
چکیده:
در این پژوهش سعی شده است که به این پرسش ها پاسخ داده شود که آیا گرایش نظامی به موضوعات مختلف و تا حدي متضاد به علت تضاد درونی وي بوده است یا خیر؟ و اگر نظامی داراي ثبات شخصیت است چه علت یا عللی باعث این تنوع و تضاد در موضوعات خمسه ي او بوده است؟
از طرف دیگر در منظومه هاي گوناگون نظامی، عدم تضاد درونی او و تغییر نیافتن عقاید و اصول وي نمایان است. او تحت تأثیر شرایط زندگی و اجتماعی و آثاري که مورد مطالعه قرار داده است با هدف و شخصیتی ثابت به موضوعات متنوعی در خمسه ي خود پرداخته است. علاوه بر این، نگاه همه جانبه نگر و تکامل یافته ي نظامی و گرایش وي به اصلاح اخلاقی اجتماع خویش باعث شده است که موضوعات مورد علاقه ي مردم را برگزیند تا مطابق علایق آن ها راه رستگاري و سعادت را به آن ها بنماید.
.1 مقدمه
نظامی یکی از بزرگترین شاعران داستان پرداز ایران است که همواره آثار او مورد توجه بزرگان قرار گرفته است واز جنبه هاي فراوان به بررسی آن پرداخته است. سعید حمیدیان در کتاب سعدي در غزل، نظامی را داراي نوعی تضاد درونی در گرایش به بهره وري از نعمات دنیا وخوش گذرانی و از سوي دیگر به اخلاق و عرفان و زهد می داند
در حقیقت این مقاله در جهت تأیید نظر و دیدگاه حمیدیان است و اینکه نظامی تحت شرایط اجتماعی و سیاسی و تجربیات شخصی که داشته، دچار این نوع تضاد و تعارض گشته است.
نظامی از یک سو مسبوق به سنایی و آثار گرانقدر او در زمینه عرفان و تصوف بوده است و نزدیک به دورانی میزیسته است که دوران اوج مکتب تصوف عرفانی بود، و شاعر نمیتوانسته است از نفوذ این شرایط برکنار بماند. اما نحوه زندگی او و اینکه روزي خوار و ستایشگر شاهان بوده و ناگزیر از حفظ ارتباط با ارباب جاه ومال بوده، این دوگانگی سرشت را در شعر او به وجود آورده است
از نظر حمیدیان این تعارضات که در شاعران معاصر نظامی نیز مشاهده می شود؛ در اموري همچون زمینه هاي تاریخی، فکري، فرهنگی و اجتماعی و در تواریخ ادبی میتوان جستجو کرد
حمیدیان معتقد است که به علت عمق معرفت نظامی ستیز میان دلبستگی هاي او بیشتر و شدیدتر بوده و شعر او نیز جون شعر خاقانی بیشتر آیینه ي این دوگانگی بوده است.
سؤالی که دراین پژوهش مطرح شد این است که آیا نظامی داراي تضاد درونی و گرایش هاي متضاد است؟ واگر تضادي در او و آثارش وجود دارد به چه علت یا عللی است؟ هدف از این پژوهش این است که با شناخت ثبات یا تضاد درونی نظامی به درك بهتري از ابیات منظومه هاي او رسید.
اما منظور از تضاد درونی چیست؟ گرایش وتمایل یک شخص به دو سوي متضاد که باعث می شود آن فرد درهر برهه از زندگی خود به یکی از این درونیات گرایش پیدا کند و نظر وعقیده ي خود را به سوي یکی از این گرایشات درونی تغییر دهد.
گرایش اصلی نظامی به شعر تعلیمی است. او تا زمانی که جوان است و شناخت وجهان بینی مستقلی ندارد، به پند واندرزي مستقیم می پردازد؛ اما در اثر ارتباط بیشتر با اطرافیان و آشنایی با سلایق و علایق آنها در زمینه هاي دیگر نیز طبع آزمایی می کند. ل مخزن الاسرار که اولین ثمره ي عزلت و ریاضت شاعر بود در عین حال اولین تجربه ي عمده ي شاعرانه عصر وي در پیوند شعر با شرع بود. در این اثر که به شیوه ي حدیقه ي سنایی نظم شد ، شاعر، شعر را از - - مصطبه - - آزاد کرده بود و آن را به صومعه و دنیاي زهد وریاضت کشانده بود.
برخلاف الگوي خود با آنکه به زهد وتشرع علاقه نشان میداد اصراري در تعلیم تصوف رسمی نداشت . گویی طالب آن بود تا با الزام شرع و سعی در تقبیح بیشرعی وبیرحمی جهان متعصب عصر ، جامعهیی را که ازبیم تجاوز کفار معروض غلبهي جهال گشته بود، از گرایش به فسق آشکار که خط سیر فساد عصر ناچار به آنجا منتهی میشد نجات دهدل
بنابراین طبیعی است که تحت تأثیر حدیقه سنایی و سیر و سلوك معنوي و با هدف اصلاح اجتماعی به سراغ پند واندرزي مستقیم برود. اما سؤال این است که چگونه نظامی از زهد واخلاق به داستان هاي عاشقانه و تاریخی گرایش پیدامی کند؟
بزرگترین هدفی که نظامی در آثار خود دنبال می کند اصلاح جامعه ي عصرخویش است. عصري که نظامی در آن زندگی می کند عصري سراسر ظلم پادشاهان به مردم، و ستم بر مردم است. عصري که شاعران نیز از ظلمت آن برکنار نمانده اند و براي به دست آوردن محبوبیت و مقام والاتر به هجو یکدیگر می پردازند.
نظامی در تمام آثارش چون یک مصلح بزرگ اجتماعی عمل میکند و از هر فرصتی براي انجام رسالت بزرگ خود استفاده می کند. اوجامعه و مردم پیرامون خود را می شناسد؛ و میداند مردم ایرانی شیفته ي شعرهاي عاشقانه وحماسی هستند و تنها از طریق داستانسرایی می تواند جامعه ي ظلمت زده اي را که در آن زندگی میکند بیدار سازد. البته این تمایل جامعه را از محبوبیت شاهنامه و داستانهاي آن در میان مردم دریافته است. البته نظامی خود نیز آشنایی دیرینه با شاهنامه داشته است و این آشنایی از طریق گرایش وي به سرودن داستان هاي تاریخی و ایران باستان، قابل درك است.
نظامی درون و نیت خود را در تصاویر و قالب هاي متفاوت بیان کرده است. هریک از منظومه هاي او چون حلقه هاي متصل یک زنجیر هستند؛ و ارتباط آنها به گونه اي است که گسلاندن یکی از آنها باعث جدایی کل حلقه هاي این پیوند می شود.
.2 علل تنوع موضوع در خمسه ي نظامی
نظامی شاعري یک جانبهنگر نیست که در چارچوب عقاید خشک خود دیدگاه هیچ صاحب نظري را نپذیرد. او در بیان دیدگاههاي خویش از هر روشی استفاده مینماید. »نظامی ازیک سو براي اثبات وجود حق؛ دریچه ي طبیعت زیبا و جهان مادي را بر روي آدمیان می گشاید و به توصیف شگفتیها و رازهاي حیات می پردازد و ما را به مطالعه و بررسی دقیق یکایک اشیاء، از سنگ وگل گرفته تا کواکب و کهکشانها، دعوت می کند. از سویی دیگر، پس از پیمایش راه تجربه و احساس، شمع روشن عقل را فرا روي ما می گذارد و سرانجام براي دستیابی کامل به شناخت واقعیتهاي جهان ما را به سلاح دین مجهز می نماید
اما نظر نظامی درمورد وجود دوگانگی در خود چیست؟
نظامی اکدشی خلوت نشین است // که نیمی سرکه نیمیش انگبین است
