مقاله رویکردی تحلیلی به اثر باستانی دهانه غلامان سیستان در ، راستای توسعه گردشگری پایدار روستایی

بخشی از مقاله

رویکردی تحلیلی به اثر باستانی دهانه غلامان سیستان در، راستای توسعه گردشگری پایدار روستایی

چکیده

سرزمین باستانی ایران از کهن ترین تمدن های بشری محسوب می شود و امروزه بحث آثار باستانی هویت شناخته شده و مهم مملک ماست. در این بین سیستان با وجود قدمت زیاد، آثار بسیار مهم و انسانی همچون شهر سوخته، دهانه غلامان،کوه خواجه، زاهدان کهنه، به بهشت باستان شناسان معروف شده است. یکی از این آثار باستانی باشکوه که لقب تحت جمشید سیستان را به خود گرفته، دهانه غلامان میباشد. این اثر ماندگار بعد از 200 سال مدفون بودن در زیر ماسه و خاک اینک به مکانی برای جذب و رونق گردشگری تبدیل شده است. بنابراین این پژوهش با شیوه توصیفی و تحلیلی به معرفی و بررسی جاذبههای گردشگری دهانه غلامان به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری در توسعهی پایدار روستایی با داده های کتابخانهای، اسنادی و میدانی پرداخته است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که دهانه غلامان با آثار اعجاب انگیز کشف شده اش در صورت توجه می تواند در رشد و رونق گردشگری منطقه نقش شایان توجهی داشته باشد. با توجه به آزمون Tمستقل مشخص شد که افزایش سرمایه گذاری، متنوع سازی اقتصاد محلی، بهبود زیر ساختهای اقامتی برای گردشگران در پیرامون اثر باستانی دهانه غلامان دارای بیشترین اثر در جهت جذب گردشگران و توسعه پایدار روستاهای پیرامون هستند.

واژگان کلیدی: دهانه غلامان، گردشگری پایدار ، روستا، سیستان

مقدمه و بیان مسأله

تمدن ایران در آسیای جنوب غربی به عنوان یکی از بزرگترین و تأثیرگذارترین تمدن و فرهنگ این منطقه در دوره تاریخی بوده است(ولایتی، 1387، .(90 آثار باستانی ، منابع طبیعی ، صنایع دستی ، ، هنرهای نمایشی ، موزه ها، بازارهای محلی و هنرهای بومی، محلی تنها گوشه ای از جذابیت های گردشگری کشور است( اداره میراث فرهنگی شهرستان زابل،1392،). سیر و سیاحت و سفرهای گردشگری، هر چند طبق یافتههای باستانی و داده های تاریخی پدیده ای دیر پا و قدیمی است و عمری به قدمت تاریخ و تمدن بشری دارد اما ضرورت های زمان، همراه با توسعه و گسترش فناوری باعث شده است که نیاز به استراحت، تفریح پیش از هر زمان دیگری در این عصر نمود پیدا کند(فاضل نیا، و هدایتی، 1389، .(146 گردشگری پدیده ای تقریبا نو که آغاز آن به اوایل قرن نوزدهم میلادی بر می گردد( پاپلی یزدی و سقایی ،1386 ، (135 در نیم قرن اخیر گردشگری از یک فعالیت محلی و درون مرزی به پدیده ای تاثیر گذار در اقتصاد جهانی تبدیل شده است (ابراهیم زاده ، قاسمی زاده، 1390، .(5 اهمیت گردشگری هم از لحاظ تعداد گردشگران و هم از لحاظ درآمد ارزی در حال افزایش بوده است(.(Thomas, 2005, 13 در حال حاضر گردشگری به عنوان یکی از بز رگترین و متنوع ترین صنایع دنیا مطرح می باشد و رشد سریع آن تغییرات اجتماعی، اقتصادی و محیطی فراوانی را به دنبال داشته است امروز این صنعت از مهمترین فعالیت های اقتصادی و در شمار سه صنعت عمده جهان محسوب می شود و در مدتی کوتاه توانسته است ارقام بزرگی از مبادلات جهان را به خود اختصاص دهد( مستوفی الممالک،1380،(140 برهمین اساسی می توان گفت گردشگری به منزله یک عامل مهم در ایجاد اشتغال، و توسعه ی منطقه ای و یک عامل ایجاد انگیزشی در اقتصاد عمومی تلقی می شود( الیوت،1379،.(55گردشگری به خصوص زمانی که سود فعالیت های دیگر بخش های اقتصادی در حال کاهش باشد، جایگزینی مناسبی برای آنها و راهبردی برای توسعه است. بر این مبنا دلیل اصلی توسعه گردشگری غلبه بر پایین بودن سطح درآمد و ارائه فرصت ها ی جدید و تحولات در جامعه است( پاپلی یزدی و سقایی،1386، .(82 در این بین اثر باستانی دهانه غلامان از نادرترین محوطه های باستانی فلات ایران بشمار می رود. شناخت وگستره باستان شناسی با کشفیات بیشتر آثار و پدیده های آن امروزه گردشگری را به وجود آورده است که به یکی از درآمد زاترین تجارت ها تبدیل گشته است و این امر در روستاهایی که دارای آثار باستانی هستند منجر به توسعه روستایی شده است لذا این پژوهش با توجه قابلیت های دهانه ی غلامان و نبود پژوهش های مناسب در زمینه ی توسعه گردشگری روستایی به ارائه راهکارهای به منظور توسعه گردشگری گامهای های اساسی برداشته، در همین راستا سوال زیر مطرح می شود:

آیا اثر باستانی دهانه غلامان در توسعه پایدار گردشگری روستایی موفق بوده است؟

ضرورت و اهمیت تحقیق

گردشگری روستایی یکی از زمینه های جدید در توسعه روستایی است که می تواند در فرایند توسعه روستایی نقش تاثیر گذاری را ایفاء کند توریسم همانند یک علم و صنعت برای رشد و پیشرفت خود نیاز به پژوهش دارد و نخستین گام برای ارتقاء صنعت توریسم شناخت جاذبه های توریستی است. دهانه غلامان یکی از ثار باستانی در سیستان می باشد که برای رشد و توسعه پایدار گردشگری خود نیاز به توجه بیشتر دارد. این تحقیق با درک این مطلب به معرفی و تحلیل این اثر پرداخت است.

پیشینه ی تحقیق

گردشگری موضوعی است که امروزه توجه برنامه ریزان را به خود معطوف داشته است با توجه به اهمیت موضوع مورد بررسی جهت دستیابی به توسعه گردشگری روستایی مروری بر مطالعاتی در زمینه گردشگری امری ضروری می باشد. .زنگی آبادی و همکاران در سال( (1387در پژوهشی با عنوان: امکان سنجی توانمندی های گردشگری طبیعی استان چهار محال بختیاری به روش swot به ارائه راهبردهایی برای توسعه گردشگری طبیعی در استان چهار محال بختاری می پردازد و نشان می دهند که این استان توانمندی ها و فرصت های بسیاری دارد که رشد و شکوفایی آنها نیاز به برنامه ریزی جامع و گسترده دارد. .

زمانیان و همکاران((1389 در پژوهشی علمی با عنوان: بررسی اثرات ژئوپلیتکی توسعه گردشگری منطقه ای ، با بهره گیری از رهیافت برنامه ریزی راهبردی، با تعیین نحوه به کار گیری فرآیند برنامه ریزی راهبردی در برنامه ریزی گردشگری ، به تعیین و اولویت بندی راهبردی توسعه گردشگری، به جنبه های کاربردی دست یافتند.

رکن الدین افتخاری و همکاران در سال((1390 در تحقیقی تحت عنوان: اولویت بندی ظرفیت های گردشگری مناطق روستایی شهرستان نیر، با استفاده از تکنیک ها و مدل ها ی اولویت بندی ، جهت شناخت روستاهای دارای پتانسیل گردشگری پرداخته اند. .بدری و همکاران در سال ( 1391) به بررسی عوامل موثر بر هزینه های گردشگری مذهبی در شهر مشهد پرداخته اند. یافته های تحقیق نشان داده که عمده هزینه های گردشگران در این شهر مربوط به خرید از بازار می باشد و گردشگران کمترین هزینه را برای تامین محل اقامت خود صرف کرده اند از جمله دلایل این امر بالا بودن هزینه های واحدهای گردشگری و وجود تنوع در واحدهای اقامتی است.

مبانی نظری

آثار باستانی

آثار باستانی اصطلاح متداول است در میان آنچه از گذشته به دست ما رسیده است، اعم از اینکه مربوط به گذشته های دور(دوران پیش ار تاریخ)و یا گذشته نزدیک باشد و در قالب هر چیزی که مبین تحولات تاریخی باشد مربوط می شود. دریک اثر باستانی دو چیز مورد توجه قرار میگیرد الف: اهمیت اثر تاریخی ازنظر مواد وعناصر تشکیل دهنده آن.

ب: اهمیت اثر از نظر تاریخی، هنری وآنچه مربوط به ارزش آن اثر می شود(صفاران، 1381، )

گردشگری عبارت است از گذران اختیاری مدتی از اوقات فراغت خود در مکانی غیر از محل سکونت دایمی به قصد بهره برداری از لذت های گردشگری( صدر موسوی، 1386، .(130بنابراین ویژگی اصلی توریسم این است که در درجه اول ، به سفری اطلاق می شود که دور از خانه یا محل کار است و دوم، اقامت کوتاه مدت است که گاهی ممکن است بدون توقف شبانه باشد (شهیدی و همکاران ، 1388،(35

جا ذبه های گردشگری روستایی

جاذبه های گردشگری روستایی به دو دسته طبیعی و فرهنگی ، تاریخی تقسیم می شود که برخی مهمترین جاذبه های روستا یا دلایلی را که گردشگران جذب روستا می شوند، می توان به این شرح بیان کرد؛ -آثار باستانی، صنایع دستی و محلی؛

- کشت و گذار : گردش در جاده های فرعی و پارک های طبیعی روستا، دوچرخه سواری قاطر سواری؛ - فعالیت های آب: ماهی گیری، شنا، مسافرت در رودخانه؛ - فعالیت های زمینی: تنیس و گلف؛ - فعالیت های ورزشی: غار نوردی، صخره نوردی؛

- گیاهان خاص و کمیاب و داروی- ( میر کتولی و مصدق، 1389،.(144

دیدگاههای مربوط به برنامه ریزی برای گردشگری پایدار روستایی

در مورد توسعه گردشگری پایدار روستایی، دیدگاههای متفاوتی وجود دارد،بعضی آن را بخشی از بازار گردشگری می شناسند و معتقدند می توان آن را شکل های دیگر بازار گردشگری،مقایسه کرد(.(sharpleyal ,1997,67

گردشگری پایدار روستایی، به عنوان فلسفه ای برای توسعه روستایی ، نیز مطرح شده است که این جنبه دارای سه دیدگاه مهم است:
- از یک دیدگاه گردشگری راهبردی برای توسعه روستایی و انعکاس دهنده ویژگی های محیط روستایی است.

- گردشگری پایدار،ابزار و سیاستی برای بازساخت اقتصاد روستایی می باشد(et al,1997,181،(slee گردشگری پایدار،سیاست و ابزاری برای توسعه روستایی پایدار، قلمداد میشود((Lanea,1994,143

راهبردهای برنامه ریزی گردشگری پایدار

توسعه گردشگری در فضاهای جغرافیایی، علاوه بر تاثیرات اقتصادیو اجتماعی- فرهنگی ، دارای چالش های زیست محیطی ، نیز می باشد.مطالعاتی که توسط سازمان ملل، در مورد تاثیر گردشگری بر کشورهای در حال توسعه ، انجام گرفت نشان از آن دارد که با وجود اینکه گردشگری موجب شکوفایی اقتصادی کشورهای میزبان گردیده و مبادلات فرهنگی را بین کشورهای مختلف ، قوت بخشیده است ولی از طرف دیگر ،موجب خلل های اجتماعی و محیط زیست نیز شده است. به همین دلیل لازم است که برنامه ریزان و ساست گذاران امور گردشگری با دیدی وسیع در ترسیم راهبردهای توسعه گردشگری در نظر گیرند این خود سبب شده تا مفاهیم چون گردشگری پایداروارد ادبیات توسعه گردشگری شود( سقایی و جهانتیغ ،1389،(5 راهبردهای اقتصادی برای گردشگری پایدار روستایی- تنوع بخشی به امکانات و خدمات به منظور جلب رضایت گردشگران- زمینه سازی و بهره برداری از حمایت های بخش خصوصی و کارآفرینان برای سرمایه گذاری در صنعت گردشگری( قاسمی، 1388، (255

موقعیت جغرافیایی دهانه غلامان

دهانه غلامان، شهری در 44 کیلومتری شهرستان زابل است که بیش از چهار دهه پیش در اثر طوفان شن بسیار بزرگی که در این ناحیه رخ داد، پس از قرنها از زیر خروارها خاک سر بیرون آورد. محوطه باستانی دهانه غلامان یکی از مهمترین محوطههای باستانی دوران هخامنشی در نیمه شرقی ایران است. محوطه باستانی دهانه غلامان تنها شهر هخامنشی محسوب می شود که در نزدیکی روستای ده رستم و در 4 کیلومتری روستای قلعه نو از توابع شهرستان زهک روی تراسی به طول تقریبی 4 تا 5 کیلومتر واقع شده است(میراث فرهنگی شهرستان زابل،(1392 خرابه ها و آثار بناهای این شهر در محوطه ای به طول تقریبی 4 تا 5 کیلومتر واقع شده است . این شهر را باستان شناسان ایتالیایی در سال 1960 میلادی کشف و از سال 1962 تا 1965 میلادی این محل را حفاری کردند . دهانه غلامان دارای ساختمان های بزرگ عمومی ، معبد ، محله های مسکونی ، خیابان ، آبراهه ، محله های نظامی و صنعتی می باشد . این شهر تنها مکان باستانی دوران هخامنشیان است که حاکمیت ایران را به نواحی شرقی به خوبی نشان می دهد . (الطافی1389، (5

دهانه ی غلامانه

کروکی دهانه غلامانه

روش شناسی تحقیق روش تحقیق

تحقیق حاضر از نظر روش، جزء تحقیقات توصیفی و تحلیلی به شمار میآید. در تحقیق حاضر جهت تعیین تعداد نمونه از دوگروه کارشناسان مسئول و تعدادی از گردشگران با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی ساده با فرمول کوکران استفاده شد که در نهایت تعداد نمونه60 نفر تعیین گردید.

بنای باستانی دهانه غلامان

سرزمین وسیع و با برکت سیستان به لحاظ قهر طبیعت و بدتر از آن بی مهری پادشاهان وحاکمان جور, مدتها به بوته ی فراموشی سپرده شده بود.حاصل این بی مهریها و فراموش کاریها تخریب مزارع ، مراتع ، ویرانی شهرها ، روستاها ، مهاجرت و ترک دیارساکنان آن نواحی ازجمله دهانه غلامان بوده است. دهانه غلامان، بعنوان تنها شهر شناخته شده ای است که بااندیشه منظم و سیستماتیک رشد کرده است و اولین بار درسال1960م توسط باستانشناسان ایتالیایی کشف و از سال1962تا1965میلادی با همکاری اداره کل باستان شناسی موفق به حفاری شدند و دراین راستا یکسری تحقیقات جالب در این محل صورت گرفت که نتایج عملیات ضمن تهیه عکسها ونقشه های مربوط وطرح سفال درمجله ایی تحت عنوان غرب وشرق منتشر شد(الطافی،1389، ..(5هر دهانه غلامان در عهد هخامنشی و زمانی که در بستر هیرمند آب جریان داشته از اهمیت و عظمتی شگرف برخوردار بوده است یکی از عوامل اصلی متروک شدن این شهر را ، خشک شدن ناگهانی بستر رودخانه هیرمند می دانند. (کیخامقدم وهمکاران، 1390، (.(6دهانه غلامان از نادرترین محوطه های باستانی فلات ایران بشمارمی رود که اطلاعات مفیدی درباره آیین های پرستش را در خود جای داده ؛ نبود برج و بارو و دیوارهای دفاعی و قلعه و نیز نبود لایه های گوناگون استقراری و آثار منقول یا غیر منقول بیانگر عمر کوتاه این شهر است.همچنین با توجه به فقدان هرگونه شی قابل توجه و خالی بودن محوطه های حفاری شده در دهانه غلامان از بقایای سکونت می توان نتیجه گرفت که تخلیه شهر با نظم و ترتیب بوده و عامل خارجی چون جنگ و جدال یا آتش سوزی در آن نقش نداشته است (اداره سازمان میراث فرهنگی شهرستان زابل، .(1392

تصویر -1 نمایی از شهر کشف شده دهانه غلامان در سیستان

علت متروک شدن دهانه غلامان

شهر دهانه غلامان با همان سرعتی که به وجود آمده از بین رفته است . پس از ترک دهانه غلامان در اواخر سده پنجم و نخستین دهه های سده چهارم پیش از میلاد شهر برای مدت کوتاهی و به صورت فصلی مورد استفاده بیابانگردان و شبانان بوده و پس از آن شن های روان به تدریج ساختمان ها و بناهای آن را برای مدتی بیش از 2000 سال از نظرها پوشانده اند تا اینکه حدود چهل سال پیش پس از وزش یک طوفان شدید , شنهای روان کنار رفته و مجددا شهر سر از خاک بیرون می آورد( الطافی1389،.(174

تصویر-2 دورنمایی از توده های بزرگ ریگ روان در دهانه غلامان

درقسمت شمال دهانه غلامان بنای بزرگی مشتمل بریک حیاط مرکزی با اتاقهای متعدد و در اطراف آن چهار رواق یاایوان ستون دار وجود دارد. این بنا به شکل مربع ، مستطیل و به ابعاد53/60*43 متراست که شامل 45 اتاق اصلی و دو اتاق الحاقی می باشد.روی هم رفته 12 اتاق در شمال،10 اتاق در جنوب،11 اتاق در مغرب،موجود است که اندازه کلی آنها5/20 *3/40 متر است.زوایای اتاقها 90 درجه تمام یا نزدیک به 90 درجه است،راه ورود به بنا تنها از دری واقع در شرق است که پس از گذشتن ازآن و داخل شدن به حیاط میتوان از قسمت شمال و مشرق با سه درواز جنوب و مغرب با دو دربه اتاقهای ذکر شده وارد شد ( ماریانی، 1375، (6 در بخش جنوبی و در فاصله حدود 2 کیلومتری شهر دهانه غلامان؛ آثار و بقایای بنای بزرگی وجود دارد که از آن با نام بنای نظامی یا پادگان نامبرده شده است . دیوارهای بزرگ و حجیم این بنای بزرگ مربع شکل ؛تقریبا 200 متر درازا و حدود 3 الی 4 متر پهنا دارند .در بنای ساختمان های دهانه غلامان دقت زیادی به کار برده شده است
.( توزی، 1385،.(12 از دیگر آثار کشف شده عبارتند از: آثار نقاشی بر روی دیواره ها؛ سنگ آسیا های شکسته؛اثر مهر بر روی گل یاء کوچک چوبی واستخوانی از جمله استخوان گراز سفال؛سکو؛ .(http://www.tebyan-zn.ir/turism.html)

آثار نقاشی کشف شده

-1 دو نمونه اثر نقاشی بی نظیر در یکی از اتاقهای دهانه غلامان کشف شد که موجب حیرت وشگفتی باستان شناسان گردید. در نخستین اثر نقاشی کشف شده ، صحنه ای از شکار به تصویر کشیده شده که طی آن یک نفر که احتمال می رود حاکم و یا امیری باشد برکالسکه ای مکعب شکل که توسط یک اسب قوی هیکل کشیده می شود سوار است و با تیروکمان در حال تعقیب گراز بزرگی است. گفته می شود این اثر نقاشی شباهت زیادی به اثر مهر استوانه ای داریوش بزرگ در شهر تب در مصر دارد که هم اکنون در موزه انگلیس نگهداری می شود.

تصویر-3 اثر نقاشی روی دیورارهای دهانه ی غلامان

-2 در دومین اثر نقاشی کشف شده ، اثری به صورت کنده کاری شده بر بالای یک درگاهی و زیر سقف یک اتاق در ابعاد50*40 سانتیمتر نقش بسته است. در این تصویر که یک حیوان به احتمال زیاد اسب است روبروی پلکانی ایستاده و به نظر می رسد که قصد بالارفتن از این پله ها را دارد .