بخشی از مقاله
اصول و روش تدوين دکترين نظامي
چکيده
در اين مقاله که با استفاده از ترجمه چندين مقاله خارجي درباره دکترين نظامي تهيه و تأليف شده ، پس از تبيين ماهيت و تعريف دکترين ، با اشاره به اصول جنگ و رابطه آن با دکترين نظامي، يک روش پنج مرحله اي براي تدوين دکترين نظامي معرفي و توضيح داده شده است . مطالعات و بررسيهاي انجام شده نشان ميدهد که دکترين ماهيتاً از جنس انديشه و تفکر است که اصالتاً در تفکر، جهان بيني و قالب هاي ذهني افراد ريشه دارد و معمولاً به صورت نظريه اعلان ميشود. به طور کلي دکترين را ميتوان به دو نوع فردي و سازماني تقسيم بندي کرد. افراد اعم از رهبران ، فرماندهان نظامي، مديران يا کارکنان سازمان ها در هر سطحي معمولاً براي تصميم گيري، اجراي ماموريت و انجام امور، داراي دکترين خاص خود (دکترين فردي) ميباشند. از طرفي هم در اين مقاله نتيجه گرفته شده که دکترين سازماني و مّلي که از نظر نوع و فرايند شبيه هم هستند، هنگامي شکل ميگيرند که در سازمان يا در سطح مّلي براي اجراي يک وظيفه خاص يا يک مأموريت ، دکترين فردي يک مدير پذيرفته ميشود يا در مورد دکترين هاي فردي مديران سازمان اجماع حاصل ميشود. در اين مقاله همچنين توضيح داده شده است که دکترين نظامي يا دکترين سازماني و رسمي نيروهاي مسلح به سه نوع دکترين نيرويي، دکترين مشترک و دکترين مرکب تقسيم مي شود و داراي سه سطح راهبردي، عمّلياتي و تاکتيکي است .
واژگان کليدي: دکترين ١، اصول جنگ ٢، راهبرد٣، عمّليات ، تاکتيک ٥.
مقدمه
بدون استثناء نيروهاي مسّلح موفق داراي افرادي کارآمد، با آموزش هاي کيفي و فناوري پيشرفته بوده اند که همگي با يک دکترين منطقي مورد پشتيباني قرار گرفته اند (استفانر، (1994 دکترين واژه اي است فرانسوي به معني مسلک ، عقيده ، رأي، نظريه و فکر (عميد، ١٣٧١: ١١٣٤). دکترين در لغت به اشکال مختلفي از جمله ديدگاه ، الگو، بيانيه ، اصول ، نظريه ، خط مشي، چگونگي عمل ، راهنما و روش و ده ها عنوان ديگرتعريف شده است (عبدالله خاني، ١٣٨٣: ٣٢). معادل آن در زبان فارسي واژه آيين با ريشه پهلوي است که داراي معاني دستور، روش ، رسم ، عادت ، نظم ، قاعده ، سنت و کيش ميباشد. دکترين در فارسي مترادف آموزه هم به کار رفته و اخيراً نيز واژه رهنامه را معادل آن برگزيده اند.
در فرآيند اجتماعي شدن انسان ها و تشکيل جوامع بزرگ امروزي، نخستين هدف و تفکر اصلي دفاع و مبارزه دسته جمعي براي حفظ بقا و برقراري امنيت بوده که به تدريج هم سازمان هاي خاص آن به وجود آمده و روش ها و ابزارهاي لازم براي آن ابداع شده است . سازمان هاي نظامي براي دفاع از جوامع تشکيل شده و در خدمت سياستمداران و اداره کنندگان آن قرار گرفته اند. هر قومي براي جنگيدن به وسيله سازمان هاي نظامي خود، آيين ، نظم ، قاعده و راه و رسم ويژه خود را داشته و به هنگام جنگ و حتي پيش از بروز جنگ ، اين آيين ها را به کار برده است . همه حرفه ها در بين ملل مختلف آيين هاي خاص خود را داشته اند و همواره مهم ترين آيين هاي هر قوم و ملتي آيين هاي ديني و آيين هاي نظامي آنها بوده که با وجود قدمتي به درازاي تاريخ طولاني عمر بشر در زمين ، تا کنون نيز همچنان از جمله مهم ترين آيين هاي ملل مختلف دوام يافته اند. به نظر ميرسد که تغييرپذير نميباشند و از اسطوره ها و نمادهاي خاص جوامع خود که گاه به صورت قديسي مورد ستايش و پرستش قرار ميگيرند بهره ميبرند و يا برخي ديگر از آيين ها همان طور که در طول قرن ها از نسلي به نسل ديگر منتقل ميشوند و جوامع بشري را تحت تأثير خود قرار ميدهند، از عصر و زمانه خود و از بعضي عناصر تاثيرگذار نيز کم و بيش تأثير ميپذيرند و تغيير ميکنند.
آيين نظامي که در فرهنگ ملل مختلف از آن با عنوان دکترين نظامي ياد ميکنند از جمله آيين هايي است که در طول تاريخ مّلت ها دستخوش تعيير و تحول شده و اين تغييرات به ويژه تحت أثير پيشرفت هاي علمي، فناوري تسليحاتي،تجارب تاريخي، تغييرات محيطي و نوع و ماهيت تهديدات بوده و از آنها پيروي کرده است .
دايره المعارف ١ ويکيپديا خاستگاه مفهوم دکترين را در اروپاي قرون وسطي و در فلسفه علم دانسته و در اين باره اين چنين آورده است ٢: «در آن دوران به کساني که مدارج عالي در آموزش هاي دانشگاهي را طي ميکردند دکتر خطاب شده و رساله فارغ التحصيلي آنها دکترين خوانده ميشد٣. کلمه دکترين از لفظ لاتين دکتر به معني معلم ، گرفته شده و به نتيجه پژوهش در رابطه با فلسفه يک موضوع اطلاق ميشود.در فلسفه علم ، دکترين ، ماهيت نظري داشته و ميتوان آن را مشابه نظريه دانست . در اين قلمرو دکترين به معناي نظريه اي علمي است که روند اثبات را طي ميکند، اما هنوز به مرحله اثبات نرسيده است . کارکرد اصلي دکترين در گفتمان علمي، تصريح ديدگاه يک متفکر در قبال يک موضوع است . بنابراين دکترين هاي علمي، وابستگي بسياري به افراد داشته و به طور طبيعي با افزايش مقبوليت ونتيجه بخشي دکترين ، نشر مييابند٤. عمومأ اين قبيل دکترين نياز کمتري به توافق داشته و در رقابت هاي سالم و نتيجه گرا به اثبات ميرسند.
1. Wikipedia
٢- در اين قسمت از مقاله براي روشن تر شدن مفهوم دکترين ، از مطالب آورده شده در پروژه تحقيقاتي که تحت عنوان مهندسي دکترين شناختي امنيت انتظامي (منشور مدشا)، در پژوهشکده امنيتي انتظامي سازمان تحقيقات و مطالعات ناجا انجام گرفته بهره برداري شده است .
٣- واژه PhD به معني دکتراي فلسفه و مخفف کلمه لاتين Philosophy Doctor است .
٤- ديدگاه هاي متفاوتي مانند اثبات گرايي، ابطال گرايي، کل گرايي، واقع گرايي و جامعه گرايي در فلسفه علم براي تبيين فرايند نشر يک دکترين توسعه يافته است .
در اين عرصه دکترين در بالاي هرم اجتماع شکل گرفته و به سطوح زيرين فرو ميريزد. بنابراين دکترين هاي آکادميک (علمي و دانشگاهي) در فرايندهاي بالا به پايين ايجاد شده و در روندهاي توزيع شده و خودجوش به رسميت ميرسند و نمونه اي از اين دست ، دکترين هومر- ديکسون در عرصه آکادميک (علوم دانشگاهي) امنيت است که کمبود منابع طبيعي را به عنوان عامل اصلي منازعات مدني معرفي ميکند.
در دوران قرون وسطي مفهوم دکترين در گفتمان ديني نيز به کار ميرفت . در اديان و مذاهب از واژه دکترين ، آموزه هاي مذهبي و کلامي اراده ميگرديد. دکترين در اين تعبير، بنيادي و اصيل ، امري بديهي و فوق چون و چرا، داراي مبناي استوار در متون ديني، مورد اعتماد مومنان و داراي جنبه عملي و راهبردي است . مانند دکترين بودا، دکترين مايا و دکترين مهدويت . در آيين مسيحيان اصطلاح دکترين يا «دگما» به معناي آموزه هايي است که براي پيروان مسيح رستگاري را به ارمغان ميآورد. در داي ه المعارف کاتوليک آمده است که اين اصطلاح براي تعاليم مذهبي شفاهي يا تبشيرهاي انجيل به کار ميرود. در آيين يهوديان نيز دکترين به معناي آموزه يا تعليم است و بيشتر براي تعاليم تورات به کار برده ميشود. با توجه به کاربرد دکترين در آموزه هاي اعتقادي، از واژه دکترين واژه ديگري در زبان انگليسي به صورت indoctrinationساخته شده که در مقابل واژه تعليم يا
education، پذيرش انفعالي را بيان ميکند. به لحاظ ريشه شناختي، واژه دکترين از املاي لاتين didache گرفته شده که به معناي گرفتن و دريافت کردن است . در متن يوناني عهد جديد دو واژه براي دکترين آمده است : didaskalia و didache. هر دو واژه به معناي آموزه ، تعليم و تبيين به کار رفته اند.
در اسلام منظور از دکترين ، آموزه يا آموزه هاي اعتقادي و کلامي است که هم اصيل و بنيادين است و هم جنبه راهبردي دارد. گاه بر حسب استعمال و به مقتضاي اضافه شدن
«دکترين » به آموزه هاي ديني از آن معنايي همچون فلسفه ، مکتب فکري و نوعي گرايش را ميتوان استنباط کرد، مانند «دکترين مهدويت » که به معناي «فلسفه مهدويت » و «مکتب فکري مهدويت » و «مهدويت گرايي» است .
دکترين به نظام ١انديشه و رفتار ديني اشاره دارد که مابين جهان بيني و هنجارهاي ديني در موضوعي خاص قرار ميگيرد. بنابراين در گفتمان ديني، دکترين ماهيت هنجارساز داشته و ميتوان آن را مشابه ايدئولوژي ٢دانست . روشن است که در اين تعبير، دکترين از دل اصول و آموزه هاي ديني بيرون کشيده شده و در فرايندي کاملاً بالا به پايين شکل ميگيرد. اين دکترين ها صرفاً توسط نخبگان ديني، واکاوي و تبيين شده و اساساً در بدنه اجتماع به صورت هنجارهاي رفتار ديني، تبلور مييابند.
در گروه هاي سياسي و احزاب ، دکترين مفهومي بلندپروازانه و ماهيتي شعاري داشته و ميتوان آن را مشابه مرام نامه دانست . کارکرد اصلي دکترين در اين گفتمان ، نمايش آئين سياسي، مديريتي و يکسان سازي موضع گيري و رفتار سياسي است . دکترين در عرصه سياست به معناي برنامه ، مدل يا يک اصل سياسي است که از جانب يک سياستمدار يا انديشمند سياسي مطرح ميشود. منظور از دکترين در اينجا، ديدگاه خاص سياسي است .
در اين عرصه نيز دکترين بيشتر به صورت رسمي مورد توجه بوده و به مثابه التزام هاي سازماني از بالا به پايين نشر مييابد. نقش بازيگران سطوح زيرين در شکل گيري دکترين سياسي بسيار اندک بوده و قدرت ، مهمترين متغير اثر گذار بر نشر و اجراي يک دکترين در اين عرصه است . دکترين هاي هانس مورگنتا در ارتباط با مديريت قدرت در روابط بين الملل ، دکترين مونرو در ارتباط با جنگ هاي استقلال طلبانه کشورهاي امريکايي و دکترين دفاع تهاجمي بوش در عرصه امنيت نمونه هايي از اين دست دکترين محسوب ميشوند.
در سازمان هاي نظامي، دکترين ماهيت دستوري داشته و ميتوان آن را مشابه دستورالعمل دانست . بنابراين دکترين هاي نظامي صرفاً در شکل مصرّح و رسمي شده قابل تصوّر بوده و در سطح نخبگان و فرماندهان توسعه مييابند. طبيعت دکترين نظامي از بالا به
١- عامل به نظم کشاننده .
٢- در صورتي که ايدئولوژي را انعکاس جهان بيني ديني در کالبدي رفتاري (فراهنجاري و رفتارساز) بدانيم نه در تعبير آگاهي کاذب .
پايين بوده و به مثابه قواعد رفتار مجاز در مواجهه با رويدادها و مسائل ، به بدنه و ذينفعان سازماني ابلاغ ميشود (هاشمي، ١٣٨٨).
هدف از گردآوري وتأليف مجموعه حاضر گذر از فضاي نظري و دانشگاهي صرف ، تبيين مفهومي دکترين نظامي و ارايه ي مراحل عمّلي تدوين ، تأييد، ارزيابي و بازنگري آن است . دکترين نظامي هم ماهيتي پويا داشته و همگام با تغييرات محيط ، سازمان ، افراد و تجهيزات مشمول تغييرات منطقي ميشود. بنابراين همۀ افراد سازمان (نيروها) بايد با دکترين سازمان آشنا بوده و آن را به خوبي درک کنند و فرماندهان بايد قادر به بازنگري، اصلاح و تثبيت دکترين بوده و در صورت نياز دکترين نظامي جديد پيشنهاد کنند. اگر چه تغيير در دکترين ضروري است ، اما دکترين کلي (هسته اصلي يا محورهاي اساسي دکترين ) معمولاً ثابت مانده و فقط هنگامي تغيير ميکند که عوامل عمده اي مانند سياست حکومت ، سامانه هاي جنگ افزار و تهديدات دچار تغيير و تحول شوند.
در مقاله حاضر پس از کالبد شکافي مفهومي دکترين و ارايه تعاريفي چند از دکترين ، به بحث دکترين نظامي، انواع و سطوح مختلف آن پرداخته شده و سپس ضمن معرفي اصول جنگ و مقايسه و تبيين رابطه آن با ماهيت و محتواي دکترين نظامي، مراحل تدوين دکترين نظامي در قالب يک مدل پنج مرحله اي معرفي شده است که به دليل موجز بودن ، ميتواند مورد توجه علاقمندان مطالعات راهبردي نظامي قرار گيرد.
مفهوم دکترين ، ماهيت و تعريف آن دکترين که در فارسي به آيين ، آموزه و اخيراً هم به رهنامه ترجمه شده ، به مجموعه انديشه ها، عقايد، اصول و قواعد بنيادين در هر شاخه اي از علوم ، فنون و فعاليت هاي زندگي بشر اطلاق ميشود که مبتني بر انباشت دانش حاصل از تجربه ، مطالعه و تحقيق ، تحليل و آزمايش در آن شاخه شکل ميگيرد و در حقيقت بهترين رهنمون براي انجام هر کار در هر زمان آيين و دکترين خاص آن کار در آن زمان است . در مباحث نظامي، دکترين به مثابه چارچوب نظام مندي در نظر گرفته ميشود که بدان واسطه فعاليت ها و اقدامات مورد تصميم گيري قرار مي گيرند. يا به تعبيري تخصصي، دکترين نظامي بايد چگونگي جنگيدن در صحنه هاي نبرد آتي را بيان کند.
دکترين در حقيقت نظريه اي است که رابطه اي منطقي ميان تحقيق ، نظريه پردازي، تاريخ ، تجربه ، آزمايش و عمل فراهم ميآورد. دکترين بايد در برگيرنده مجموعه دانش و تجربه اي باشد که بتوان آن را به کار گرفت . همه ما در تمام امور روزانه خود قواعد و رويه هاي مشخصي را به کار ميبنديم که انجام کارها را راحت تر و نظام مندتر ميکند.
يک جامعۀ بدون قانون را در نظر بگيريد، اين جامعه چيزي جز هرج و مرج ١ندارد. بنابر اين اگر بخواهيم همه چيز در حد مطلوب وکمال باشد، به کارگيري روش هاي خاص براي انجام کارها لازم است . دکترين ها پويا بوده و ممکن است با توجه به فرهنگ و آداب و رسوم ملت ها، تغييرات حاصله در محيط و به ويژه تغيير در فناوري، جهت گيريهاي سياسي و ... دچار تغيير و تحول شوند. در عين حال دکترين بايد در بر گيرنده فلسفه تفکري خلاق براي رويارويي با شرايط پيش بيني نشده و غيرمنتظره باشد و نبايد محدوديت و ممنوعيت آن به حدي باشد که اعتبار آن خدشه دار شود. دکترين هاي صحنه جنگ آينده بايد بر مبناي انطباق پذيري و سازگاري مدون شوند تا امکان اثربخشي آنها در صحنه هاي واقعي جنگ فراهم آيد.
نقش دکترين در حيات يک سازمان متأثر از افراد حرفه اي است که به دنبال مستند سازي فعاليت هاي روزمره سازمان هستند تا بهترين راه انجام امور تدوين شود و همواره بهبود يابد. اغلب دکترين ها که به صورت مکتوب تدوين ميشوند و در اختيار سازمان قرار ميگيرند، براي ايجاد درک مشترک نسبت به وضعيت هاي پيش بيني نشده است . اگرچه بسياري براين باورند که دکترين فقط آن چه در کتاب ها آمده است نيست ، بلکه دکترين امري است که کارکنان به آن اعتقاد يافته و براساس آن عمل ميکنند. بدين ترتيب دکترين را ميتوان از نوع انديشه و تفکر حاکم برعمل و رفتارها قلمداد کرد.
اما دکترين بيش از آن که صرفاً به عنوان يک واژه ، داراي معني لغوي ساده و محدود باشد، داراي مفهومي عميق و کاربردي گسترده است که ميبايست تمامي ابعاد و جوانب آن مورد توجه قرار داده شوند.
دکترين را تفکر عملياتي نيز گفته اند و به مجمو ه انديشه ها، عقايد و اصول و قواعد بنيادين در هر شاخه اي از علوم ، فنون و فعاليت هاي زندگي بشر اطلاق ميشود که مبتني بر انباشت دانش حاصل از تجربه ، مطالعه و تحقيق ، تحليل و آزمايش در آن شاخه شکل ميگيرد. در واقع تجربه جوهره دکترين است . دکترين پويا است و در زمان و موقعيت هاي مختلف دستخوش تغيير و تحول ميشود و در حقيقت ، بهترين رهنمون براي انجام هر کار در هر زمان آيين و دکترين خاص آن کار در آن زمان است . دکترين عمدتاً بر پايه تحليل و تفسير دقيق تجربيات گذشته استوار گرديده و در حوزه هايي که تجارب واقعي و عمّلي وجود ندارد، دکترين از راه استنتاج از تجارب ديگران ، مبتني بر قضاوت معقول ، منطقي، شم و شهود و گاه ادراک دروني، توسعه يافته و تدوين ميشود.
جان ام کالينز در کتاب استراتژي بزرگ ، دکترين را اين گونه تعريف کرده است
«قواعد بنيادي که هدايت کننده عمليات در پشتيباني از سياست هاي ملي ميباشند، هرچند که اين قواعد معتبر هستند، اما نحوة استفاده از آنها به قضاوت صحيح نيازمند است .» (کالينز، ١٣٧٠) تعريف اساسي دکترين در انگليسي ميانه ١از کلمه لاتين «دکترينا» به معني تعليم ، يادگيري، آموزش و از واژه «دکتر٣» نشأت ميگيرد. در کاربرد عمومي، دکترين به معني «چيزي که تعليم داده ميشود، تعليم » و اغلب به معني «چيزي که به عنوان اصول يا يک سلسله معتقدات ، نظريه يا اصول قانوني يا بيان خط مشي ملي » بسط يافته گفته ميشود.
تعريفي که ناتو از اصطلاح دکترين ارائه ميدهد و توسط چندين کشور عضو نيز اقتباس شده است اين طور بيان ميکند٤: «اصول اساسي که نيروهاي نظامي با استفاده از آن ها ١- انگليسي ميانه (Middle English) زبان انگليسي بين سال هاي حدود ١١٠٠ تا ١٥٠٠ ميلادي است . ٤- براي مطالب اين بخش و بخش بعدي از منابع اينترنتي زير استفاده شده است : اعمال خود را در جهت اهداف خود هدايت ميکنند را دکترين نظامي گويند. اين دکترين نافذ است اما در عمل نياز به تفسيردارد.»١
دکترين نظامي چگونگي شرکت نيروهاي نظامي در لشکرکشيها، عمليات هاي عمده ، نبردها و درگيريها را به طور مختصر بيان ميکند. در واقع دکترين راهنماي اعمال نظامي است و شامل قواعد سريع و تغييرناپذير نميشود. دکترين ، يک چارچوب مرجع عمومي براي کل نيروي نظامي است که به استاندارد شدن عمّليات ها و تسهيل آمادگي نيروها کمک ميکند. دکترين ، تئوري، تاريخ ، تجربه و تمرين را به هم پيوند ميدهد.
هدف آن گسترش ابتکار و تفکر خلاقانه است . دکترين در امور نظامي در حکم چارچوبي مقتدر شامل عباراتي است که روش هدايت نيروهاي نظامي را مشخص ميسازد و ادبيات خاصي براي طراحان و رهبران نظامي به دست ميدهد (ويکي پديا، دانشنامه Թآزاد).
ارتش کانادا دکترين را به اين شکل تعريف ميکند: «دکترين نظامي اصطلاحي رسمي براي اشاره به مجموعه اي از نظرات و دانش نظامي است که ارتش در زمان مناسب آن را ميپذيرد. در اين دکترين ماهيت نبرد، شيوة آماده سازي ارتش براي نبرد و شيوه ي درگيري در نبرد به منظور دستيابي به پيروزي مشخص ميشود. اين دکترين بيش از آن که دستوري باشد، توصيفي است و در زمان اجرا نياز به تفسير دارد. دکترين نظامي نه مرام خاصي را بنا مينهد و نه چک لسيتي براي دستورالعمل هاي نظامي ارائه ميدهد بلکه به جاي آن ميکوشد راهنماي نافذ و معتبري در مورد شيوة تفکر ارتش دربارة جنگ و نه در مورد شيوة درگيري باشد. از اين رو صاحب نظران ميکوشند که دکترين نظامي را به منظور هدايت فعاليت هاي نظامي تا جاي ممکن صريح و روشن طراحي کنند و در عين حال آن را فراگير سازند تا در شرايط گوناگون پاسخگو باشد.» (١٩٩٨ ,CDOND)٢
در بررسي ستادي که در دانشگاه هوايي نيروي هوايي ايالات متحده در سال ١٩٤٨ (١٣٢٦) انجام شده ، دکترين نظامي به اين شکل تعريف گرديده است : «آن دسته از مفاهيم ، اصول ، سياست ها، تاکتيک ها، تکنيک ها، تمرين ها و فرآيندهايي را که لازمۀ پيشرفت امور سازماندهي، تمرين ، مجهزسازي و به کارگيري يگان هاي تاکتيکي و خدماتي است دکترين نظامي گويند.» (١٩٨٩ ,AFU١.U S).
گري شفيلد از دپارتمان مطالعات دفاعي کالج کينگ لندن و دانشکده فرماندهي و ستاد انگلستان تعريف جي اف سي فولر از دکترين نظامي را به عنوان «هدف اصلي يک ارتش » توصيف ميکند (شفيلد٢، ٢٠٠٥: ١٦٥).
در واژه نامه اصطلاحات سادة نظامي حکومت شورويسابق ، در برابر مدخل دکترين نظامي اين تعريف آورده شده است : «سيستم نظريات علمي مورد قبول رسمي يک کشور در مورد ماهيت جنگ هاي مدرن و کاربرد نيروهاي نظامي در آن ها دکترين نظامي دو جنبه دارد: جنبه سياسي اجتماعي وجنبه فني - نظامي . (ووئنيزدات ، مجله ، ١٩٨٨.١٩٨٩).
جنبه ي سياسي- اجتماعي «شامل تمام پرسش هايي که در مورد روش شناسي، اقتصاد، پايه هاي اجتماعي و اهداف سياسي جنگ مطرح ميشوند» است و جنبۀ فني- نظامي بايد با اهداف سياسي سازگار باشد. اين جنبه شامل «خلق ساختار نظامي، تجهيز فني نيروهاي مسلح ، تمرين هاي آن ها و مشخصات شيوه ها و ابزارهاي هدايت عمّليات ها و جنگ به طور کلي» است (بليو ،١٩٨٨).
وزارت جنگ ايالات متحده در فاصلۀ بين جنگ هاي ناپلئوني و جنگ جهاني اول ، دکترين نظامي را تحت عنوان آيين نامه هاي خدمات رزمي تعريف ميکرد. همچنين بسياري از افسران کتاب هاي راهنماي نظامي مينوشتند که توسط ناشران خصوصي همچون «هارديز تاکتيکس » چاپ ميشدند و مورد استفاده نيروي دولتي و نيروهاي جنوب قرار ميگرفت . ژنرال جرج بي مک کِلِلان در سال ١٨٦٢ (١٢٤٠) يک کتابچۀ راهنما، آيين نامه و دستورالعمل براي خدمات رزمي سواره نظام نوشت ٤.ستاد کل فرماندهي مسوول تنظيم آيين نامه هاي خدمات رزمي شد. اين آيين نامه ها در سال ١٩٠٨ چاپ شدند. سپس در سال ١٩١٣ و ١٩١٤ بنابر تجربيات قدرت هاي اروپايي در ماه هاي اوليه ي جنگ مورد بازبيني قرار گرفتند.
دکترين نظامي ارتش آمريکا تا سال ١٩٤١ تحت عنوان آيين نامه هاي عمّليات خدمات رزمي چاپ ميشد. سپس اين عنوان جاي خود را به دستورالعمل خدمات رزمي ٥-١٠٠ ايالات متحده داد.
باوجود اين که هيچ گونه اجماع نظر رسمي و پذيرفته شده بين المللي درباره مفهوم دکترين وجود ندارد ولي با توجه به مفاهيم مطرح شده ، اين طور ميتوان نتيجه گرفت که دکترين در اصل از جنس انديشه و ماهيت آن در حقيقت ذهني و نشات گرفته از آموخته ها، تجارب ، اندوخته هاي آموزشي و قالب هاي ذهني، تفکرات و تلقيها، باورها و برداشت ها، جهان بيني و شناختي است که از محيط حاصل ميشود. دکترين در واقع حاصل يک فرايند پوياي تأثيرگذاري و تأثيرپذيري تفکرات ، قدرت انديشه و تعاملات ذهني افراد با عوامل مؤثر محيطي است .
اکنون واژه دکترين بيشتر به عنوان يک اصطلاح نظامي، با مفهومي عميق و کاربردي وسيع در قلمرو ادبيات نظامي مطرح ميباشد.
ارتباط بين دکترين و راهبرد
دکترين ، راهبرد نيست . استراتژي يا راهبرد مجموعه اي از اهداف ، ابزار و روش ها و در واقع طرحي براي اقدام و عمل است ، در حالي که دکترين يا رهنامه تئوري يا نظريه و از جنس انديشه و قواعد حاکم بر استراتژي و عمل است .
وزارت دفاع آمريکا راهبرد را به طور رسمي به اين شکل تعريف ميکند: «راهبرد، نظريه يا مجموعه اي از نظريات سنجيده در مورد کاربرد ابزارهاي قدرت مّلي است که به شکلي هماهنگ و همگرا براي تحقق اهداف مّلي و چندمّيتي مورد استفاده قرار گيرند.»
راهبرد نظامي، منطقي بنيادي براي عمّليات هاي نظامي ارائه ميدهد. سپهبد ويسکونت آلنبروک فرمانده ستاد کل ارتش سلطنتي و رئيس کميته مشترک ستاد ارتش انگليسي - آمريکايي در پيشينۀ زمان جنگ جهاني دوم ، هنر راهبرد نظامي را به اين شکل توصيف کرده است : «استنتاج رشته اي از اهداف نظامي از اهداف سياسي، ارزيابي اهداف مذکور بنابر نيازهاي نظاميکه ايجاب ميکنند و همچنين ارزيابي پيش شرط هايي که دستيابي به هر کدام از آن اهداف مسلتزم آن ها است ، برآورد منابع بالقوه و بالفعل در مقابل نيازها و در نهايت طراحي الگوي منسجمي از اولويت ها و راهکارهاي منطقي طبق اين فرآيند.»
(٢٠٠٨ ,٣ BDD,E)١ درحالي که دکترين ميکوشد تا چارچوبي مفهومي براي يک نيروي نظامي (دست کم در موارد زير) ارائه دهد:نيرو چگونه خود را تعريف ميکند «ما که هستيم ؟») مأموريت آن چيست . («ما چه کار ميکنيم ؟»)
مأموريت چگونه بايد اجرا شود. («کارمان را چگونه انجام ميدهيم ؟»)
در طول تاريخ مأموريت چگونه اجرا شده است (قبلاً چگونه آن را انجام ميداديم ؟) و پرسش هاي ديگر.
دکترين به همين نحو، نه جزو عمّليات به شمار ميرود و نه جزو تاکتيک است ، بلکه در واقع چارچوبي مفهومي است که تمام سه سطح جنگ (راهبردي، عمّلياتي ، تاکتيکي ) را هماهنگ ميکند.
دکترين ، آرا و نظرات افسران نظامي حرفه اي را و تا حدي کمتر ولي با اهميت زيادتر نظرات رهبران غيرنظامي را منعکس ميکند و مشخص ميسازد که از نظر ايشان کدام اهداف را ميتوان و يا بايد از طريق نظامي به دست آورد و کدام يک را از روش هاي غيرنظامي تحصيل نمود. در دکترين نظامي عوامل اصلي که بايد مد نظر قرار داد عبارتند از: فناوري نظامي جغرافياي مّلي قابليت هاي دشمنان قابليت هاي سازمان هاي خودي (پوزن ١، ١٩٨٤ : ١٣) سطوح دکترين ، انواع و فرايند شکل گيري آن دکترين در فرهنگ دفاعي- امنيتي اين گونه تعريف و تقسيم بندي شده است : «دکترين نظريه ، اصول يا قواعد بنيادين معتبري است که هدايت کننده اقدام در پشتيباني از سياست ها و برنامه ها در جهت أمين اهداف بوده و به کار بردن آن ها مستلزم درک مقتضيات و تصميم گيري صحيح و منطقي ميباشد. دکترين به دو سطح عمدة ملّي و نظامي تفکيک ميشود که سطح نظامي (آن ) به سطوح استراتژيکي، عملياتي و تاکتيکي تقسيم ميگردد.
کاربرد آن در سطح مّلي ، هدايت قدرت ملي در ابعاد فرهنگي، اجتماعي، سياسي، نظامي و اقتصادي است . در سه سطح (نظامي)، دکترين در سطح استراتژي هدايت سپاه و ارتش ، نيروي انتظامي و وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح (را شامل ميشود) و کاربرد آن ، در سطح عملياتي هدايت نيروهاي زميني، هوايي و دريايي در صحنه عمليات و در سطح تاکتيکي هدايت يگان ها در ميدان رزم ميباشد، ...» (نوروزي، ١٣٨٥: ٣٥١).
از طرفي هم با توجه به مباحث قبلي و تعريف و مفهوم دکترين که نشان ميدهد دکترين از جنس انديشه است ، ماهيت ذهني داشته ، اصول ، قواعد و نظريه ها و عقايدي را بيان ميکند که هدايت کننده عمليات در پشتيباني از سياست ها است ، ميتوان گفت دکترين ابتدا به صورت نظريه از جانب افراد مطرح و بيان ميشود، سپس چنانچه در سازماني پذيرفته شد و به مرحله اجرا در آمد دکترين آن سازمان محسوب شود. به همين خاطر نيز به طور کلي ميتوان آن را ابتدا از نظر سطح بندي به دو سطح فردي و سازماني قابل تمايز دانست و سپس انواع هرکدام را بر حسب موضوعي که دکترين در باره آن اعلان ميشود تعيين نمود. هرچند به نظر ميرسد دکترين فردي با توجه به مفهوم و ماهيت آن که بعداً شرح داده ميشود چندان قابل تقسيم بندي نميباشد.
الف - دکترين فردي (دکترين شخصي )
دکترين فردي در واقع اصول ، قواعد و چارچوب هاي ذهني حاکم بر اظهارنظرها، سياستگذاريها، تصميم گيري و شيوه عمل ،رفتار و حل مسأله توسط صاحبنظران ، متخصّصين ، نظريه پردازان ، مديران ، رهبران ، سياستگذاران و تصميم گيرندگان در هر سازمان يا در هر جامعه است که اساساً از باورها، عقايد، تجارب ، تحصيلات ، آموزش ، تخصّص و قالب هاي ذهني و فرهنگ سازماني و خاستگاه هاي اجتماعي آنها نشأت گرفته و به ويژه بر تلقّي و برداشت آنها از عوامل و متغيرهاي محيط پيراموني و بر جهان بيني و قالب هاي ذهني آنان مبتني و متکي ميباشد.
به طور کلي براي روشن تر شدن ماهيت و مفهوم دکترين فردي، ميتوان گفت هر کسي در باره هر موضوعي و براي اجراي هر عمل و فعاليتي، مبتني بر اندوخته هاي علمي، يافته هاي تجربي و تلقي و برداشت هايي که از محيط اطراف خود دارد، داراي دکترين خاص خود ميباشد که تعيين کننده طرز تفکر و چگونگي رفتار او در انجام کارها است .
حتي اگر آن شخص با مفهوم و تعريف دکترين هم آشنايي نداشته باشد و اين برداشت ها و مباني فکري، قالب هاي ذهني و انديشه هاي بنيادي خود را به صورت تئوري و نظريه ، در جايگاه يک نظريه پرداز در طول عمر خود بيان نکرده يا به رشته تحرير در نياورده باشد.
توجه به مثال هاي زير مفهوم دکترين فردي را روشن تر ميکند.
دکترين راهبرد دو ستوني آمريکا١در خليج فارس پس از خروج انگليس ، که براساس نظرات نيکسون و سپس کيسينجر تدوين و اجرا شد (دهه ١٩٧٠) و يا قبل از آن دکترين آيزنهاور رئيس جمهور آمريکا درباره اتخاذ سياست جديد در خاورميانه که در سال ١٩٥٧ در مجلس آمريکا مطرح شد و سپس به عنوان يک خط مشي و سياست کلي، زمينه مداخله آمريکا در کشورهاي مختلف جهان را با بهانه جلوگيري از نفوذ کمونيست فراهم آورد، دکترين هاي فردي بودند که مورد قبول کشورشان واقع شده و سپس تبديل به دکترين مّلي شده و به صورت سياست و استراتژي امريکا به مرحله اجرا گذارده شدند.
همچنين دکترين برژنف در شوروي سابق که موجب ورود نيروهاي پيمان ورشو به چکسلواکي در سال ١٩٦٨ شد، در واقع نظرات لئونيد برژنف بود که قريب ٢٠سال حکومت هاي کمونيستي را در اروپاي شرقي تثبيت کرد. قبل از آن نيز دکترين ترومن ، آييني منسوب به هاري ترومن سي و سومين رئيس جمهور آمريکا (١٩٥٣- ١٩٤٥) بود که در سال ١٩٤٧ در کنگره آمريکا بيان شد و آمريکا موظّف گرديد به آن دسته از کشورهايي که در مقابل کمونيزم مقاومت ميکنند کمک هاي اقتصادي، فني و نظامي برساند.
و دکترين توبار که در سال ١٩٠٧ به وسيله دکتر کارلوس توبار وزير امور خارجه وقت کشور اکوادور براي به رسميت نشناختن حکومت هايي که از طريق کودتاي نظامي، قيام و شورش ، تشکيل شده اند و دکترين جنگ تمام عيار استالين ١که در سال ١٩٤٢بيان شد و عملکرد جنگي شوروي سابق در خلال مبارزه با آلمان بر مبناي آن استوار گرديد و معتقد بود چهار عامل استحکام پشت جبهه ، روحيه نيروهاي مسلح ، کميت و کيفيت واحدهاي تشکيل دهنده ارتش ، ظرفيت مديريت و سازماندهي فرماندهان متضمن پيروزي در جنگ ميباشند و يا دکترين تلافيبزرگ ٢که براساس نظرات جان فاستر دالس در ژانويه ١٩٥٤مطرح شده همه مؤيد اين نظريه ميباشند که دکترين در دو سطح فردي و سازماني (چه در سازمان ها و يا در سطح ملي) وجود دارد و به طور خلاصه ميتوان گفت دکترين فردي نشأت گرفته از افکار و انديشه هاي اشخاص در اظهارات ، تصميمات و رفتارهاي آنها تجلي يافته و بروز ميکند ولي دکترين هاي سازماني در سازمان ها يا دکترين مّلي در کشورها، اغلب مبتني بر دکترين فردي پذيرفته شده و اجماع يافته رهبران ، انديشمندان ، صاحبنظران و مديران و تصميم گيران مؤثر در کشور يا سازمان ، به صورت اصول و قواعد کلي و بنيادي جاري شده و بر سياستگذاريها، استراتژيها، برنامه ريزيها، تصميمات و فعاليت ها و رفتارهاي جمعي حاکم ميشوند.
