بخشی از مقاله
شناسايي مؤلفه هاي مؤثردر طراحي اقامتگاه گردشگري با روي کرد ارتقاء اکوتوريسم
چکيده
اکوتوريسم به عنوان پديده اي نسبتا تازه در صنعت گردشگري ، بسياري از کشورهاي جهان را بر آن داشته تا سرمايه گذاري هاي عمده اي را به اين بخش اختصاص دهند. اين شکل از گردشگري فعاليت هاي فراغتي انسان را عمدتا در طبيعت امکان پذير مي سازد و بر منابع و جاذبه هايي استوار است که محيط طبيعي در اختيار گردشگر قرار مي دهد. بهره گيري از اين جاذبه ها نيازمند امکانات و شرايط مناسب و هم مستلزم حفاظت از منابع طبيعي است . از جمله مهم ترين جاذبه هاي طبيعي، مناطق کويري و بياباني هستند که به عنوان بخش وسيعي از کشور ايران داراي قابليت مهمي در زمينه توسعه اکوتوريسم بياباني به شمار مي روند. وجود چنين وسعتي از نواحي خشک ، لزوم توجه به پتانسيل هاي مناطق مذکور را در زمينه صنعت اکوتوريسم ، به ويژه در منطقه کلوت هاي شهداد که در حاشيه بيابان لوت قرار گرفته است ، ضروري مي سازد. از سوي ديگراکوتوريسم گونه اي از گردشگري است که مستلزم حداقل دخالت در زيست بوم و طبيعت پيرامون است و معماري به عنوان راه حل تأمين نياز اوليه سرپناه ، همواره آسيب هاي جدي و زيست محيطي را به همراه داشته است . در اين پژوهش ، سعي شده است تا علاوه بر معرفي جاذبه هاي اکوتوريستي ، به شناسايي مؤلفه هاي مؤثردر طراحي اقامتگاه گردشگري جهت توسعه اکوتوريسم در منطقه کلوت هاي شهداد پرداخته شود و راهکارهاي مناسبي براي تطبيق بيشتر آن با خصوصيات اکوتوريست ارائه سازد. اين پژوهش که با روش تحقيق توصيفي-تحليلي و به شيوه کتابخانه اي و ميداني انجام شده است با بررسي علايق اکوتوريست ها و ترجيحات ايشان ، اقامتگاه گردشگري که با رويکرد معماري بومي طراحي شده است را گونه اي مناسب در همراهي با اکوتوريسم مي يابد.
مرور تعاريف و ادبيات مرتبط نشان گر آنست که معماري بومي به جهت توجه به مشارکت مناسب انسان و زيست بوم در حفظ محيط زيست و فرهنگ بومي، تطبيق ١٠٠% را با اهداف اکوتوريسم خواهد داشت و چنانچه آموزش هاي مناسبي براي دو گروه درگير اکوتوريست ها و مردم محلي ارائه شود، مي تواند سبب ارتقاء اکوتوريسم در منطقه کلوت هاي شهداد شود. نتايج اين پژوهش در رابطه با اين نمونه موردي و نيز ساير موارد با ويژگي هاي مشابه ، به معماران و نيز برنامه ريزان و مديران گردشگري امکان ايجاد فضاي اقامتي مناسب و پاسخگوي گردشگران را خواهد داد.
کلمات کليدي: بيابان ، طبيعت گردي، اقامتگاه گردشگري، معماري بومي، شهداد، کلوت .
١. مقدمه
امروزه گردشگري يکي از مهم ترين ارکان اقتصادي جهان است که با توسعه روزافزون خود به يکي از بخش هاي اصلي اقتصادي وسرمايه گذاري درجهان تبديل شده است . گردشگري در حوزه هاي مختلفي صورت مي گيرد که طيف وسيعي از انواع گردشگري با توجه به منابع ،امکانات ومواهب طبيعي،تاريخي،فرهنگي،ورزشي،درماني و...را شامل مي شود.از الگوهاي فضايي شکل گرفته در عصر پسامدرن ،گردشگري درطبيعت (National tourism)يا طبيعت گردي است . اکوتوريسم گرايش نسبتا تازه در صنعت گردشگري است .محيط طبيعي،چشم اندازها ومناظر زيباي طبيعت ،کانون هاي اصلي وجاذبه هاي گردشگر پذير اين نوع از گردشگري است . کامل ترين تعريف به نقل از سازمان اکوتوريسم در سال ١٣٨٠ اينگونه است :«اکوتوريسم هر نوع گردشگري است که به طبيعت مرتبط باشد به طوري که انگيزه اصلي در اين نوع گردشگري بهره جستن از جذابيت هاي طبيعي يک منطقه ،شامل ويژگي هاي فيزيکي وفرهنگ بومي است وگردشگر پس ازمشاهده جذابيت ها بدون اينکه خللي در آن وارد يا آن را تخريب کند،محل را ترک مي گويد.بدين ترتيب ضمن بهره گيري از فرهنگ ، سوابق تاريخي ونمونه هاي طبيعي منطقه ، حفظ واحترام به اکوسيستم ،فرصت هاي اقتصادي ودرآمدزايي نيز براي مردم محلي ايجاد مي شود وزمينه حفظ وحمايت جدي تر از جذابيت ها،با منابع مالي تازه تر فراهم مي آيد.در واقع اکوتوريسم آنتي تزي است براي گردشگري که به منافع کوتاه مدت مي انديشد[٤].
يکي از اشکال گردشگري که در عصر حاضر به آن توجه خاصي شده است ، اکوتوريسم بياباني مي باشد که در کشورهاي مختلف جهان ، در حال توسعه وکسب جايگاهي خاص در ميان انواع گونه هاي گردشگري است . در فرهنگ ايران ، بيابان واژه اي است که به مناطق خشک و کم آب وعلف اطلاق مي شود. واژه بيابان در فارسي کهن وياپان (Vyapan)، در فرهنگ عرب ، صحرا(Sahara) و در زبان لاتين و انگليسي معادل کلمه ديزرت (Desert) آمده است . مناطق خشک ، بياباني و کويري در حدود يک سوم خشکي هاي جهان را تشکيل داده است . داشتن چنين پهنه اي، لزوم توجه به پتانسيل هاي اين مناطق ، در راستاي توسعه پايدار را پيش از پيش ضروري ساخته است [٨].
باتوجه به اينکه قسمت اعظم کشور ايران درقلمرو مناطق خشک وبياباني قرار دارد،شناخت دقيق واصولي وتوانايي هاي بيابان ها وکويرها به خصوص دشت وبيابان لوت وراه هاي بهره برداري ازآنها، ازضروريات اساسي توسعه اقتصادي واجتماعي منطقه وحتي کل کشوراست يکي ازساده ترين راه هاي استفاده ازاين گونه اراضي، استفاده از توانمندي هاي اکوتوريستي آنهاست .تا کنون شناخت جاذبه هاي اکوتوريستي اين منطقه به طور کامل صور ت نگرفته ولازم است مطالعات دقيق تري درخصوص ويژگي هاي اين جاذبه ها براي توسعه اين صنعت نوپا صورت گيرد وهمچنين ايجاد زيرساخت هاي مناسب تا از طريق آن ها حداقل نيازهاي آسايشي را براي گردشگران فراهم کند. اين زير ساخت ها انواع تجهيزات حمل ونقل ، امکانات فراهم سازي تغذيه و ساير نياز هاي اوليه مانند اقامتگاه هستند سوال اصلي پژوهش اين است که مؤلفه هاي مؤ- ثر معماري بومي در طراحي اقامتگاه گردشگري جهت ارتقاء اکوتوريسم چيست ؟ و آيا معماري بومي توانايي سازگاري با زيست بوم را دارد و مي تواند نيازهاي گردشگران را در حد قابل قبولي فراهم سازد؟
ضرورت پژوهش در اين است که با توجه به افزايش تعداد گردشگران اين منطقه و جاذبه هاي طبيعي بيابان لوت بايستي امکانات مناسب براي گردشگر داخلي و خارجي فراهم شود درنتيجه وجود يک برنامه ريزي دقيق جهت ايجاد گردشگاه هاي مختلف که در اين ميان حفظ محيط زيست ، فرهنگ بومي وفرهنگ ها در منطقه در نظر گرفته شود،ضروري است . بايد توجه داشت که بهتر است از پتانسيل هاي خاص هر منطقه براي جذب توريست بهره جست و با حذف و نگهداري امکانات طبيعي سطح عمر و کيفيت محيطي آن ها را ارتقاء بخشيد و نياز هاي اوليه گردشگر را فراهم ساخت .پس لازم است که تعادل بين نياز گردشگر و حفظ کيفيت زيست بوم برقرار شود.. در همين راستا با بررسي نقش معماري در گردشگري و همچنين توجه به علائق اکوتوريست ها براي انتخاب جاي اقامتي، فرض نويسنده بر اين است که چنانچه اقامتگاه گردشگري با رويکرد معماري بومي(طبيعي) طراحي شود، مي تواند راه حل مناسبي براي ارتقاء اکوتوريسم منطقه کلوت هاي شهداد باشد. از ديد راپاپورت معماري بومي، به جاي تسلط بر طبيعت سعي در ايجاد تعادل با آن را دارد واين نعامل را عامل برتري آن بر معماري هاي صاحب سبک در زمينه آن چه که به بررسي روابط ميان محيط ساخته شده انسان و طبيعت مي گردد، مي داند. معماري بومي چون برخاسته از بطن منطقه است مي تواند باعث رونق اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي و درنتيجه رونق اکوتوريسم شود.
٢. روش تحقيق :
تحقيقي که پژوهشگر قصد انجام آن را دارد، از نوع توصيفي-تحليلي مي باشد. در اين پژوهش از دو روش : کتابخانه اي ( کليه ي کتابها، رساله ها، پايان نامه ها، فصل نامه ها، جرايد، نقشه ها، سايتهاي اينترنتي و) ...
مراجعه و اطلاعات مورد نياز جمع آوري گرديده است و روش ميداني ( مراجعه به منطقه ي مورد تحقيق ، با تهيه ي عکس ، اخذ اطلاعات از اهالي و مسئولين ، مصاحبه و مشاهده آمار و...) اطلاعات لازم جمع آوري گرديده است .
٣. محدوده مورد مطالعه
بيابان لوت يکي از صعب العبورترين نقاط جهان است . استان کرمان با داشتن بخش عمده اي از بيابان لوت ،مهد شگفتي هاي بياباني است . در شمال شرق ، در فاصله ٩٠ کيلومتري مرکز استان ، شهر شهداد با داشتن قدمت تاريخي ٦٠٠٠ساله قرار دارد. اين شهر را مي توان به عنوان يک قطب گردشگري در استان وحتي در کشور معرفي کرد.. منطقه شهداد داراي ويژگي هاي منحصر به فردي است که خود جاذب هر بيننده اي مي باشد.
جاذبه هاي گردشگري شهداد :
* کلوت هاي شهداد : کلوت ها رشته دالان هاي موازي بسيار عظيمي است که حاصل فرسايش آبي و بادي است به عنوان پديده اي بي نظير در دنيا شناخته شده است . رود شور در مرطوب کردن ديواره اين کلوت ها اثر
کافي داشته وفرسايش هاي آن ها را تسهيل نموده است . منطقه کلوت ها در٤٣ کيلومتري شهداد قرار دارد و در مساحتي به عرض متوسط ٨٠ کيلو متر وطول متوسط ١٤٥ کيلو متر را تشکيل داده اند. مهمترين بادي که ديواره هاي کلوت ها را فرسايش مي دهد، بادهاي ١٢٠ روزه اي است که از کشور افغانستان به سمت زابل مي وزد [٣]. (شکل ١)
شکل (١) کلوت
* نبکا ها :در حدود ٢٠کيلومتري شهداد ،درختان و درختچه هاي گز جاي گرفته اند که به آن نبکا يا گلدان بيابان گفته ميشود[٩] .زمين هاي بين نبکاها پوشيده از ماسه است .نبکاها عموما در سطح همواري که ميزان ماسه آن متوسط و سطح آب زير زمين بالا بوده و يا رطوبت موجود کافي براي حيات پوشش گياهي باشد ظاهر ميشوند.
شکل نبکاها تابعي از اندازه ، تراکم و ميزان رشد گياه ميزبان است . گونه هايي نظير درختچه هاي گز، تاغ و... مي باشند که در حاشيه بيابان لوت گونه گياه گز١ از گونه هاي ميزبان نبکاها هستند. شايان ذکر است که گياهان منفرد بايد ارتفاعي بيش از ١٠ الي ١٥ سانتي متر داشته باشند تا اينکه بتوانند ماسه ها را کنترل کنند. با افزايش ميزان رسوب ، گياهان براي جلوگيري از مدفون شدن به رشدخود در جهت بالا ادامه مي دهد. اين رشد تا آنجا است که ريشه گياه در ارتباط با سطح آب زير زميني باشد. عناصر تشکيل دهنده نبکا شامل ماسه لاي، رس و سلت است [٣]. (شکل ٢)
شکل (٢) نبکا
* گندم بريان يا ((ريگ سوخته )) به مساحت ٤٨٠ کيلومتر مربع است که از گدازه هاي سياه رنگ آتشفشاني پوشيده شده است . اين تپه به عنوان گرمترين نقطه کره زمين از سوي پروفسور پرويز کردواني معرفي شده است که دماي آن در سايه در تابستان به ٦٧ درجه سليسوس مي رسد. اين تپه در ٨٠ کيلومتري شمال شهر شهداد در کوير لوت واقع است . اين تپه هم از لحاظ زمين شناسي و هم به عنوان يک جاذبه گردشگري نياز به بازشناسي و معرفي بيشتر دارد و بايد زمينه دستيابي آسانتر علاقمندان به آن نيز فراهم شود. دماي هوا از آبان تا فروردين در اين نقطه کره زمين قابل تحمل و طبيعي است و تنها در همين فرصت است که مي توان به سفر به گندم بريان فکر کرد [١٦]. (شکل ٣)
شکل (٣) گندم بريان
*رودخانه شور تنها رودخانه دائمي است که از کوه هاي شمال غرب بيرجند سرچشمه ميگيرد وپس از طي ٢٠٠ کيلومتر مسافت در معدن کويرشهداد به زمين مينشيند. آب اين رود، از شورترين آب هاي جهان است وبيشترين املاح معدني را در خود نهفته دارد. وجود اين رود در نزديکي کلوت ها ومرطوب شدن ديواره کلوت ها، بر استحکام وفرسايش پذيري اين بناهاي طبيعي اثر مثبت گذاشته است وحيات کلوت هارا تضمين ميکند . غلظت آب اين به حدي بالاست که در کرانه هاي آن هيچ گياهي رويش نميکند. عمق اين رود به علت تبخيرکمتر وکمتر ميشود ودر جايي آب شور به شکل دوغ در ميآيد ودر نهايت در وسط بيابان به بلورهاي زيباي نمکي تبديل ميشود[١٥].شکل (٤)
*کمپ بياباني شهداد تنها کمپ بياباني لوت است ،که در آغاز وابتداي منطقه کلوت ها درفاصله ٢٨ کيلومتري شمال شرقي شهداد، واقع شده است .اين کمپ با ٤٠ نفر ظرفيت براي پذيرايي رايگان از گردشگران پاييزي لوت ايجاد شده است [٣]. امکانات کمپ شامل ٣٤ آلاچيق با ديوار ها وسقف هاي چوبي، آب بهداشتي، برق ، راه آسفا لته و برج هاي نورمي باشدکه گردشگران مي توانند در آن استراحت کنند واقامت کوتاهي داشته باشند اما باتوجه به آمار گردشگراني که به اين منطقه مي آيند( چنانچه به گفته بخشدار شهداد در تعطيلات نوروزي سال (٩٤) بيش از ٦٥ هزار نفر گردشگر داخلي وخارجي به شهداد سفر کردند و از جاذبه هاي گردشگري اين منطقه بازديد کردند[١٧]. (شکل ٥)
شکل (٥) کمپ بياباني شهداد
٤. مباني نظري تحقيق
امروزه پديده گردشگري واکوتوريسم ، به لحاظ درآمد زايي فراوان آن ، بسياري ازکشور هاي جهان را برآن داشته است که سرمايه گذاري زيادي را به اين بخش اختصاص دهند[١٦] . اما دراين ميان از بين انواع مختلف گردشگري، اکوتوريسم وجذب گردشگراني که به منظور ديدن مناظرطبيعي به منطقه مسافرت مي کنند، با کمترين سرمايه گذاري نسبت به ساير انواع گردشگري مواجه شده است [١٢]. طبيعت گردان به دليل دلبستگي
به طبيعت با حداقل امکانات وتجهيزات به گشت وگذار وتفرج در طبيعت مي پردازند . واژه اکوتوريسم کوتاه شده ي اصطلاح Ecological Tourism است که در ادبيات فارسي طبيعت گردي نام گرفته وپديده اي نسبتا تازه در صنعت گردشگري است که تنها بخشي از کل اين صنعت را تشکيل مي دهد[١٤]. طبيعت گردي از نظر فنل حرکتي همگراست به طوري که افراد ومناطق بسياري درکنار هم و به طور مستقل تلاش مي نمايند تا به نياز انسان ها جهت دستيابي به فرصت ها وموقعيت هايي که بتوانند درکنار طبيعت ، همگام وسازگار با آن به سير وسفر بپردازند، پاسخ دهند[٢]. والارس ١وپيرس ٢معتقدند که فعاليت هاي گردشگري درصورت
رعايت شش ،اصل زير،مصاديق اکوتوريسم به حساب ميآيند[٤] :
التزام به انجام فعاليت هاييکه کمترين پيامدمنفيزيست محيطيراداشته باشند؛
زمينه سازي به منظور افزايش آگاهي ودرکطبيعت وويژگ ي هاي فرهنگي، که موجب مي شود بازديد کنندگان ، دربرابرحفظ عناصرطبيعيوخصوصيات فرهنگي،بيشتراحساس مسئوليت کنند؛
مشارکت درحفظ ومديريت مناطقي که به طور قانوني مورد حفاظت قرار مي گيرند وهمچنين ديگر نواحي طبيعي؛
تقويت مشارکت جوامع محليدرفرايندتصميم گيري مربوط به تعيين نوع وميزان فعاليت هاي گردشگري؛
ايجادمنافع مستقيم اقتصاديونيزدرآمدهاي مکمل براي جوامع محلي؛
و آگاه سازي جوامع محلي(ازطريق آموزش )ازارزش هاي طبيعيزندگيآنها ؛
گردشگري دربيابان : بازديد جهانگردان از نواحي بياباني رو به افزايش است ونيازهاي روحي،رواني،تفريحي وگذران اوقات فراغت گردشگر به گونه اي است که آرامش ، پاکيزگي وسکوت محيط بياباني به آن پاسخ مي دهد.وجود دشت هاي گسترده وهموار براي انجام ورزش هاي متنوع از جمله دوچرخه سواري روي ماسه زارها، شترسواري،پياده روي، استفاده از هوا وفضاي آرام شب هاي بيابان ، زمينه مطالعاتي گياهي وچشم اندازهاي شگفت انگيز از اهميت زيادي برخوردار است . تقي زاده ( )در پژوهشي با عنوان کوير زمينه تعالي وعمران زمين معتقد است بيابان ها تجلي گاه گونه هايي از حيات اند که تفکر زيادي را مي طلبد، واين ويژگي ها براي گردشگران به عنوان جاذبه هاي مهم مطرح مي شوند .
دراين راستا گردشگراني که به بيابان سفر مي کنند، انگيزه هاي متفاوتي دارند:
١- دانشمندان ومتخصصان که بيابان را محل مطالعه ي خود قرار داده اند.
