بخشی از مقاله
شناسايي منشاگردوغبارهاي غرب ايران واثرات محيطي آنها وراه کارهاي
مقابله باآنها
چکيده
مناطق غرب کشور به دليل موقعيت خاص جغرافيايي که داردهمواره در معرض اين پديده به ويژه در فصل هاي بهار وتابستان مي باشد و اين امر تاثيرات منفي و زيان باري را به دنبال دارد ، از اين رو شناخت منشاء شکل گيري اين گرد وغبارها مي تواند در مديريت وکاهش خسارت هاي ناشي از اين پديده موثر وا قع شود. مطالعات نشان مي دهد که از زمستان ١٩٩٩ تاکنون با روند افزايشي تعداد روزهاي گردو غبار ناشي از توفان و ريزگردها در قاره آسيا مواجه هستيم . کشور ايران با توجه به اينکه بر روي کمربند خشک و نيمه خشک و بياباني جهان ، و همچنين در همسايگي کشور هاي مستعد طوفان هاي شني از جمله کشور عراق ، عربستان ،سوريه قرار گرفته است ، به شدت تحت تاثير اين پديده قرار مي گيرد. تهديد و تخريب ٧٣ درصد کل مراتع جهان ،کاهش توان توليد خاک در ٤٧ درصد مناطق خشک جهان ، غيرقابل استفاده شدن اراضي حاصلخيز و بالغ بر ٤٢ ميليارد دلار خسارت سالانه به محصولات کشاورزي همراه با اثرات بسيار وسيع و گسترده اکولوژيکي، اجتماعي، اقتصادي و محيطي به ويژه فقر گسترده و تخريب منابع پايه به عنوان تنها بخشي از آثار و پيامدهاي جهاني پديده بيابان زايي محسوب ميشود. ايران نيز نه تنها از اين امر قريب الوقوع مستثني نيست بلکه به دليل شرايط اقليمي و جغرافيايي خاص با تشديد بيابان زايي مواجه است . هدف از اين مطالعه نيز، شناسايي چشمه هاي توليد گردوغبار و همچنين سازوکارهاي کاهش اثرات پديده گرد و غبار و انتقال آن به سوي ايران است .
کلمات کليدي:گرد و غبار، ريزگرد، اثرات محيطي، غرب ايران
١- مقدمه
در ٧ سال گذشته ، وقوع توفان گرد و غبار با تداوم چندين هفته اي و غلظت بسيار بالا که مناطق وسيعي را پوشش مي دهد موجب مختل شدن جدي زندگي مردم شده و نه تنها عرصه را براي هر گونه فعاليت مفيد مردم تنگ کرده است ، بلکه به خاطر ريز بودن سايز ذرات معلق در توفان امکان بروز بيماري هاي متعدد تنفسي، ريوي، چشمي و پوستي را افزايش داده است . براساس مطالعات اوليه منشاء عمده اين توفان ها در بخش هايي از عراق ، سوريه و عربستان قرار دارد. شايد ازجمله علل بروز اين پديده را مسائلي مثل تغييرات اقليمي، کاهش بارش و بروز خشکسالي هاي متوالي و طولاني، تغيير کاربري اراضي و کاهش قابل توجهي از پوشش گياهي در منطقه ذکر کرد.
٢- پيشينه تحقيق
پديده گردوغبار به دليل مشکلات و معضلاتي که براي انسان ها ايجاد مي کند از گذشته هاي دور تا به امروز مورد توجه محققين بوده و مطالعات فراواني نيز در اين زمينه صورت گرفته است که جنبه هاي مختلف اين پديده را مورد توجه و بررسي قرار داده اند. با توجه به اهميت موضوع ، پژوهشهاي زيادي در اين رابطه انجام شده که به برخي از آنها در زير اشاره شده است .قدمت مطالعه توفان هاي گردوغباري تا بدانجا مي رسد که در روم باستان اين پديده را به اوليوس يا خداي بادها نسبت مي دادند.( Goudie ، Middleton و همکاران ،٢٠٠١) بررسي طوفانهاي گردوغباري استان خوزستان طي سالهاي ١٣٧٤ تا ١٣٧٨ نشان ميدهد که طي دوره گرم سال ، همگرايي مداري سامانه کم فشار ايران وپاکستان از سمت شرق و سامانه پرفشار آزور از سمت غرب و در نتيجه افزايش شيب فشار روي خوزستان طي روزهاي اوج طوفان هاي گردوغباري باعث انتقال و انتشار پديده گردوغبار دراستان خوزستان و استانهاي اطراف مي شود . جريان هواي آلوده به ريزگردها، از بيابانهاي عراق و عربستان عامل اصلي در اين طوفان ها قلمداد شده است . شائو و همکارانش ( ٢٠٠٦ ) با بررسي گزارش هاي سينوپتيکي، طي دوره آماري ٤٠ ساله بين سالهاي ١٩٩٩-٩٦٠به اين نتيجه رسيدند که بيابان گبي در مغولستان و چين منبع اصلي گرد و غبارهاي آسيايي مي باشند. در ايران نيز مطالعاتي بر روي توفانهاي گرد وغبار انجام شده است ،همتي ( ١٣٧٤ ) به بررسي فراواني وقوع توفانهاي خاک در نواحي مرکزي و جنوب غربي کشور پرداخت و به اين نتيجه رسيد که توفانهاي شديد منطقه مورد مطالعه به علت حضور سيستم هاي چرخندي است که از قسمت شمال عربستان منشاء گرفته اند. ذوالفقاري و عابدزاده (١٣٨٤) به بررسي سيستم هاي گرد وغبار در غرب ايران ، پرداخته و علت تشکيل آن ها را به بيابانهاي شمال عربستان ، عراق سوريه و اردن نسبت دادند.
٣- منطقه مورد مطالعه
غرب ايران در مجاورت کشور عراق (استان هاي کردستان ،کرمانشاه و ايلام ) يکي از قطبهاي مهم جمعيتي و کشاورزي ايران است .(شکل ١) از نظر تقسيمات کلي اقليمي، خصوصيات آب و هوايي منطقه جزو ناحيۀ اقليمي نيمه خشک است که تابستان
تقريباً خشک بوده و بقيۀ فصول سال مرطوب مي باشد.
شکل ١ :منطقه مورد مطالعه
ويژگي عمدة بارشهاي ماهانۀ منطقه ، بي ثباتي آن از سالي به سال ديگر است .ضريب تغيير زماني بارش ماهانه در هيچ ماهي کمتر از ٤١ درصد نيست .بيشترين تمرکزفصلي بارش سالانۀ منطقه در فصل بهار محاسبه شده است .سهم تابستان از بارش سالانه در کل بسيارناچيز(کمتر از ٥ درصد)است و اعتبار و ثبات بارشهاي تابستانه بسيار کم است .
٤- روش تحقيق
دراين پژوهش ، جهت بررسي توفانهاي گرد وغبار از روش کتابخانه اي، توصيفي و تحليلي استفاده گرديد. در تحقيق حاضر، با توجه به اهميت گردوغبارها، سعي شده است تا ضمن شناخت گرد وغبارها در ايران و جهان ، طبقه بندي، اثرات محيطي آن ها نيز مورد بررسي قرار گيرد .با مطالعه و شناخت اين پديده ، ميتوان راهکارهايي جهت مقابله و يا کاهش آن اتخاذ نمود .وسپس اقداماتي جهت تثبيت ماسه ها و جلوگيري از انتشارگرد وغبارها فراهم نمود.
٥- بحث ونتيجه گيري
طبق تعريف پديده غبار عبارت است از افزايش ذرات جامد معلق در جو به طوري که موجب تيرگي نسبي هوا شده وميزان ديد افقي يا ديد عمودي کاهش يابد و رطوبت نسبي هوا نيز کمتر از ٨٠ درصد باشد.
ذرات جامدبصورت معلق در جو زمين همواره وجود دارند اما تراکم اين ذرات مانند هر متغيرجوي ديگري اگر ازمحدوده اي فراتر رود به مثابه يک حادثه غير مترقبه جوي ظاهر شده و خسارت زا و خطرناک خواهد بود.(شکل ٢ و ٣)
غبار در هر حال جزو پديده هاي طبيعي جو زمين بوده و در ديدباني جهاني هواشناسي بسته به اينکه کاهش ديد در امتداد افق باشد يا در امتداد عمودي و ياغبار با باد محلي شکل گيرد و يا از منطقه اي دورتر به آن ناحيه وارد شده باشد ، بنابراين غبار و گردو خاک حاصل تعامل هوا و زمين بوده که گاهي تراکم غير عادي گردو خاک در لايه هايي از جو زمين شکل ميگيرد . اين حجم عظيم گردو خاک با ابعاد دهها و حتي صدها کيلومتر و ارتفاع چند صد متر بر بستر جريانات جوي از يک ناحيه به ناحيه ديگر منتقل مي شوند نقشه ها و محاسبات هواشناسي امروزه با دقت اعجاب آوري امکان شناسايي بهنگام اين پديده را از نظر شکل گيري زماني و مکاني براي انسان فراهم آورده است طبيعي است که فراواني غبار در نواحي خشک و بياباني بيشتر از نواحي جنگلي و مرطوب است ،و در نيمکره شمالي کمربندبيشترين فراواني غبار ناحيه گسترده اي را از شمال افريقا تا خاورميانه را در بر مي گيرد.
٥-١ توفان هاي جديد گردو خاک در غرب و کشو ر ناشي از دخالت نابجاي انسان در طبيعت
توفان هاي گردو خاک که در چند سال اخير در غرب کشور اتفاق مي افتند بيشتر، پديده هاي جديدي هستند که نبايد آن را با بروز غبارهاي سنتي موجود در منطقه اشتباه گرفت اين پديده جديد بطورخلاصه بويژه حاصل تخريب شديد زيست – بوم بخش هاي وسيعي از کشور عراق در دو دهه اخبر است که امروز دود آن به چشم ما در غرب کشورمي رود.
در گستره سرزميني کشورهاي واقع در اطراف ما در جنوب عراق ، اردن ، عربستان و کويت کانون هاي متعددي براي ايجاد غبار از قديم وجود داشته است محل اين کانون ها کم و بيش شناخته شده اند و گاهي دولت هاي اين کشور ها به اقداماتي موضعي جهت کاهش غبار اقدام نموده اند مثلاً مي توان به مالچ پاشي دولت کويت در اطراف فرودگاههاي آن کشور اشاره نمود و به اين دليل غبار و گردو خاک پديده آشنا و مأنوس اين کشورها بوده و بايد توجه نمود که بخش وسيعي از گستره جغرافيايي آنها خالي از سکنه مي باشند . اما چرا اين کانونهاي ايجاد غبار در گذشته غرب کشور ما را زياد تحت تأثير قرار نمي داد و در شرايط تأثير هم نيز مشکل حادي ايجاد نمي کرد؟ چه عامل جديدي در منطقه اتفاق افتاده است که سبب ايجاد اين بحران زيست محيطي براي ما شده است ؟
بايد گفت که پاسخ به اين سوال اولويت بندي اقدامات اجرايي در زمينه کاهش غبار را هم تعيين مي کند کانون هاي سنتي ايجاد غباربراي ما مشکل ساز نبودند و واقعيت آنست که گرچه اين کانونهاي سرزميني هنوز هم فعال اند اما در درجه دوم اهميت قرار مي گيرند آنچه که براي ما در درجه اول اهميت قرار دارد شناخت کانون هاي بسيار فعال و فوراني توفان هاي گردو خاک جديداند که عمدتاً در دو دهه اخير و بويژه در چند سال اخير در شمال و غرب کشور عراق شکل گرفته اند.
حوضه باتلاقي خشک شده فرات در حد فاصل سوريه و عراق است مساحت اين حوضه دهها هزار کيلومتر مربع است منطقه اي است که در سالهاي خشکسالي بدون بارش و در سالهاي ترسالي بارش کمتر از ١٠٠ تا١٥٠ ميليمتر در سال را دارد . اين گستره عظيم در گذشته به يمن وجود آب فرات و سرشاخه هاي آن باتلاق ها ونيزارهاي وسيعي بوده است که هزاران سال است تمدن بين النهرين ازسومر تا عراق کنوني بر بستر آن شکل گرفته است اما عواملي چند امروزه به تخريب سريع اين زيست بوم و
خشک شدن آن انجاميده است و اين عوامل عبارتند از:
١-خشکسالي ممتد و طولاني مدت خاورميانه .
٢-مهار آب رود خانه فرات توسط سد هاي بزرگ ترکيه ، سوريه و خود عراق
بنابراين بتدريج در دو دهه اخير شرايط طبيعي ناحيه اي وسيع در حد فاصل سوريه و عراق در شمال غرب عراق تخريب گشته است .رسوبات عمدتاً رودخانه اي اين ناحيه نرم و سبک بوده که طي هزاران سال نشست نموده است اين رسوبات اقيانوسي از مواد سبک مناسب براي ايجاد غباراند که توسط تلاطم و توربولانس ناشي از هر ناپايداري جوي در روي عراق ايجاد شده و ستون هايي از گردوخاک به طول صدها کيلومتر و ارتفاع صدها متر شکل مي دهد که بر روي تصاوير ماهواره اي کامل و واضح قابل تشخيص است سر نوشت اين حجم عظيم گردوخاک ايجاد شده در روي اين ناحيه از عراق را باد تعيين مي کند بطوريکه اگر شدت باد از ميزان معيني بيشتر باشد. (بصورت تجربي باد هاي بيش از ١٠ متر بر ثانيه ) غبار در منطقه وسيعي پخش شده و معمولاً زمينه جو را در کل منطقه غبار آلود مي کند اما تأثير حادي بر شرايط سطح زمين و تنفس مردم بر جاي نمي گذارد.
-امااگر وزش باد بسيار کم باشد معمولاً اين غبار از روي عراق به سمت کشور ما منتقل نمي شود و اگر سرعت باد نه زياد و نه کم باشد (بصورت تجربي بين ٥ تا ١٠ متر بر ثانيه ) الگوهاي غبار کم بيش بصورت اوليه خود به سمت کشور ما حرکت نموده و بهتر است بگوييم مي غلتد و بسته به سمت باد بر چند استان از غرب کشور و عمدتاً استانهاي کرمانشاه ، کردستان و ايلام نفوذ مي نمايد گاهي دامنه تأثير اين غبار ها به استانهاي آذربايجان غربي و شرقي نيز سرايت نموده است .
نکته اي که در مورد آن غفلت شده است بهاي يکسان دادن به کانون هاي قبلي و جديد ايجاد گردو خاک در عراق است .
کانون جديد شمال غرب عراق دهها برابر ساير کانونها ايجاد گردو خاک مي نمايد و ساير کانونها از نظر شدت و مدت و فراواني فعاليت با اين کانون قابل مقايسه نيستند . غبار حاصل از کانون هاي جنوبي معمولا در روي کشور ما در ارتفاع فوقاني تر جو قرار گرفته و کم و بيش قابل تحمل اند . اما غبار با منشا شمال غرب عراق در کشور ما در استانهاي مرزي در سطح زمين و گاهي بسيار غليظ ظاهر ميشود.
٥-٢ مکان جغرافيايي و دلايل شکل گيري کانونهاي جديد و فوراني گردو خاک در عراق
پديده غبار غليظ با ديد کمتر از ٥٠٠ متر در غرب و شمال غرب کشور پديده اي است جديد و نوظهور و مربوط به چند ساله اخير آيا سامانه هاي جوي ايجاد کننده اين غبارها جديداند يا عامل نو ظهوري در منطقه باعث اين امر مي گردد آنچه که مسلم است سامانه هاي جوي تغييرمعنا داري ندارند چه خود اين سامانه هاداراي دامنه نوسان قابل ملاحظه اند که همواره اين رفتار را داشته اند تابستان در فلات ايران سطوح فوقاني جو در قلمرو وسيطره پر فشار جنب حاره اي است ودر سطح زمين هم کم فشار حرارتي گسترش مي يابد . زور آزمايي اين دو سامانه در نمايه قائم جو منطقه شرايط جوي را در سطح زمين رقم مي زند و البته گاهي مونسون هندوستان نيزاز جنوب شرق کشور به عرضهاي بالاتر تاثير کرده و موجب افزايش رطوبت و پوشش ابر در صفحات مرکزي کشور مي گردد بنابر اين بايد در پي عامل نوظهور ديگري گشت اين عامل همانا پس لرزهاي ١٣٨٦است که کاهش قابل ملاحظه اي در دبي - خشکسالي عميق وبي سابقه اخير و بويژه سال زراعي١٣٨٧ رودخانه هاي منطقه از جمله در بين النهرين ايجاد نمود جنوب بين النهرين چنانکه گفته شداز نظر سنتي همواره استعداد ايجاد غبار را داشته است و در شروع فصل تابستان فراواني غبار در جنوب عراق ، کويت و جنوب غرب ايران همواره قابل ملاحظه بوده است . اما عامل جديد گسترش غبارزايي به شمال غرب عراق است منطقه اي نسبتا وسيع در حد فاصل سوريه ، عراق در جلگه فرات . غبارهايي غليظي که استانهاي غربي ايران وشهرهاي شمال عراق را در بر مي گيرد از منطقه اي منشاء مي گيرد که قبلا "سابقه نداشته است . يکي از اين اين عوامل جديد همانا تخريب و تغيير کاربري و حالت زيست بوم ناحيه اي است در غرب عراق که از نظر عرض جغرافيايي هم عرض استانهاي غربي ايران قرار دارد.
٥-٣ مناطق مستعد تشکيل گردو غبار (خاستگاه ):
به طور کلي خاستگاه اغلب گردو غبارها، صحراها و اراضي خشک و مراتع متروکي است که در اثر عواملي مانند چراي زياد بيش از حد، کشت و زرع و يا آتش سوزي به طور موقت عاري از پوشش نباتي شده اند .( رفاهي و براتي و کرمي،١٣٧٨و١٣٨٩) در جواب بايد گفته شود هر جايي که بادهاي نسبتاً شديد بتوانند به راحتي ذرات ريز گرد و غبار را جا به جا و به هوا بلند نمايند مي تواند
چشمه هاي تامين اين منابع باشند. واقعيت اين است که ما در منطقه کمربند بيابانهاي جنب حاره کره زمين قرار گرفته ايم و اين منطقه متاسفانه استعداد توليد گرد و غبار به مقدار زياد را داراست . طبيعت اين منطقه به گونه اي است که سطح زمين پوشش محافظ چنداني نداشته و در نتيجه خاک استحکام و پايداري چنداني ندارد. اگر چه عوامل طبيعي در اين مسئله سهم بزرگي بازي مي کنند ولي تمام تقصيرات به گردن محيط و طبيعت نيست . در اين پديده مرکب اقليمي و زيست محيطي، عوامل متعددي از بعد انساني نيز موثر هستند بطوريکه طي سالهاي گذشته روند رو به رشد و فراواني وقوع اين پديده حکايت از تشديد بعد انساني قضيه نيز دارد.
استقرار چشمه هاي ريزگردها در عراق و سوريه خود تقويت کننده اين نظر نيز مي باشد که اين پديده به نوعي با کاهش دبي آبهاي ورودي به اين منطقه از طريق رودهاي دجله و فرات و در نتيجه خشک شدن سطح وسيعي از مردابها و تالابهاي جنوب عراق نيز مرتبط مي باشد.کاهش آب ورودي به اين منطقه از طريق رودخانه ها به دليل احداث سدها بر روي رودها در ترکيه ،رها شدن زمينهاي زراعي به دليل کمبود آب و بطور کلي مشکلات مرتبط با کاربري اراضي ، عدم استفاده از روشهاي تثبيت خاک يا بيابان زدايي که مي تواند بنا بر دلايل اجتماعي و اقتصادي نيز پديد آمده باشد، مزيد بر علت شده و همگي دست به دست هم داده و زمينه را براي توليد و انتقال ريزگردها به کشور ما فراهم مي آورند. پراسپرو و همکاران (٢٠٠٢) بيابان ربع الغالي در عربستان و زمين هاي خشک و بي آب واقع در مناطق پست کرانه ي رودهاي دجله و فرات و سواحل عمان را کانون هاي اصلي توليد گردو غبارخاورميانه ذکر کرده اند
.(شکل شماره ٤ ) اين مراکز همچون کمربندي از غبار، از سواحل شمال غربي آفريقا آغاز شده و با عبور از خاورميانه ، آسياي مرکزي و جنوبي به چين مي رسند .
٥- منشاء گردو غبار در جهان : بررسي هاي محققان نشان مي دهد که مناطق خشک و نيمه خشک ، بويژه صحاري خاورميانه ، جنوب شرقي آسيا ، مغولستان ، صحراي بزرگ آفريقا، منطقه ساحل در شمال آفريقا و بيابان گبي، تاکلي ماکان در آسياي مرکزي از مناطق مهم منبع گرد و غبار در جهان بشمار مي روند. همچنين مناطق شمال غربي امريکا و استراليا به عنوان منابع ديگر گردو غبار شناخته شده اند . اين محققان شمال شرق کشور موريتاني ، غرب کشور مالي و جنوب الجزاير را مهمترين منشاء گردو غبار آفريقايي مي دانند .( شاهسوني و ياراحمدي وحقيقي فرد و محموديان وندافي ،١٣٨٩) بيابان صحراء در آفريقا بزرگترين منبع
