بخشی از مقاله
چکيده
در اين پژوهش نسبت به شناسايي و رتبه بندي ريسکهاي تونل سازي در پروژه قطار شهري قم اقدام گرديده و مي توان نتايج آن را به ساير پروژه هاي مشابه کشور تعميم داد. در اين راستا نخست با بکارگيري يکي از روشهاي شناسايي ريسک از طريق تجربيات پيشين و بهره گيري از نظرات خبرگان و سوابق پروژه و پس از دسته بندي براساس اهداف پروژه از لحاظ زمان ، هزينه ، کيفيت و ايمني سازه تونل ، ريسک هايي در قالب دو پرسشنامه براي هر بخش شناسايي و سپس نسبت به گردآوري اطلاعات از طريق نظرات گروهي خبرگان اقدام گرديد و بر اساس آن حوزه اثرگذاري ريسک بر اهداف پروژه تعيين شد. و در نهايت به منظور ارزيابي و اولويت بندي ريسکها، از ۵۵ زيرگروه ريسکهاي اصلي استفاده و با بکارگيري روش TOPSIS و به کمک نرم افزار Excel نسبت به اولويت بندي ريسکهاي تونلسازي به روش NATM اقدام گرديد. اين تحقيق در سال ١٣٩٢ انجام گرفته و از نتايج حاصل از تحليل اين پژوهش به ترتيب ريسکهاي وقوع يکي از مصاديق فورس ماژور - ريزش هاي مقطعي و کلي تونل - ضعف در تيم مديريت پيمانکار، از ميان ريسک هاي تونل سازي، داراي بالاترين اولويت و مهمترين ريسک ها جهت پاسخگويي در پروژه قطار شهري قم مي باشند.
واژه هاي کليدي: ريسک ، مديريت ريسک ، TOPSIS، NATM، تونل ، تونلسازي.
١- مقدمه
مديريت ريسک پروژه شامل فرآيندهايي مي شود، که با هدايت برنامه ريزي مديريت ريسک ، شناسايي، تحليل ، پاسخگويي، نظارت و کنترل در پروژه سروکار دارند که اغلب اين فرآيندها در طول پروژه بروز مي شوند. اهداف مديريت ريسک پروژه ، افزايش اهتمام و اثر وقايع مثبت و کاهش احتمال و اثر وقايع ناخوشايند بر پروژه است . [١] رتبه بندي ريسک ها، قسمت کليدي اين فرآيند به شمار مي رود و امکان مقابله با هر ريسک را فراهم مي کند. [٢] رتبه بندي ريسک ها در پروژه هاي پر مخاطره نظير پروژه هاي تونل سازي از جمله اقدامات ضروري براي مديريت و ارائه پاسخ به ريسک هاي مرتبط است . اين امر مستلزم شناسايي و تعيين مجموعه عوامل ريسک زاست . [٣] يکي از اقداماتي که ضريب موفقيت در پروژه ها را افزايش مي بخشد شناسايي و مديريت علمي ريسکها در پيش روي پروژه ها است . [۴] از آنجايي که طرح هاي احداث تونل در محيطي با عدم قطعيت بالا انجام شده و همواره با درصد بالايي از ريسک همراه هستند. به عنوان نمونه در برخي از کشورها ۴٠% پروژه هاي تونل سازي از نظر هزينه يا زمان از مقدار تعيين شده تجاوز کرده اند و در بيش از ۶٠% آنها نيز مديريت ريسک سازمان ضعيف ارزيابي شده است . [۵] همچنين با توجه به مطرح شدن قطارهاي شهري به عنوان راه حل مشکلات ترافيک و آلودگي هوا و اجتناب ناپذير بودن تصرف و محصور کردن زمين هاي شهري جهت اجراي پروژه ، تأخيرها و افزايش هزينه هاي ناشي از توقف کار حفاري تونل در اين پروژه ها، مي تواند باعث نارضايتي مديران سازمان ها و مردم منطقه گردد. از اينرو اهميت و ضرورت توجه به شناسايي و ارزيابي ريسک ها در پروژه ها دو چندان مي شود.
٢- بيان مساله
هدف اصلي اين پژوهش ، شناسايي ريسکهاي پروژه تونل سازي و اولويت بندي آنها با بکارگيري روش TOPSIS و بهره گيري از نظرات گروه خبرگان تيم کارفرما، مشاورکارفرما، پيمانکار و مشاور همکار پيمانکار در پروژه قطار شهري قم در راستاي سيستم مديريت مناسب ريسک پروژه و با نگرش تحقق اهداف پروژه مي باشد. روش شناسايي ريسک اين پژوهش از طريق تجربيات پيشين ، روش پرسشنامه مبتني بر طبقه بندي استفاده شده است . در اين راستا پس از دسته بندي براساس اهداف پروژه به لحاظ زمان ، هزينه ، کيفيت و ايمني سازه اي تونل در پروژه هاي تونل سازي و با توجه به پيشينه ي پژوهش هاي مشابه و همچنين با بهره گيري از نظرات خبرگان پروژه ، ريسک ها شناسايي و بر اساس آن ٢ پرسشنامه تدوين گرديد، پرسشنامه اول به منظور تهيه ماتريس تصميم گيري و پرسشنامه دوم براي اندازه گيري اوزان معيارها تدوين گرديده است . اطلاعات از طريق پرسشنامه ها و نظرات خبرگان گردآوري شده است و در نهايت با بکارگيري روش TOPSIS نسبت به اولويت بندي ريسک هاي احداث تونل NATM در پروژه قطار شهري قم ، اقدام گرديد.
براساس تعاريف نظري، ريسک منطق زيربنايي و يا شرايطي نامطمئني است که اگر بوقوع بپيوندد، اثري مثبت يا منفي بر حداقل يکي از اهداف پروژه چون ؛ زمان ، هزينه ، محدوده .کيفيت مي گذارد. [۶] و مديريت ريسک پروژه شامل فرآيندهايي ميشود که با هدايت ، برنامه ريزي، مديريت ريسک ، شناسايي، تحليل ، پاسخگويي و نظارت و کنترل آن در پروژه سروکار دارند که اغلب در طول پروژه به روز مي شوند. [۶] منطق زيربنايي روش TOPSIS، تعريف راه حل هاي ايده آل مثبت و ايده آل منفي بوده [٧] و مبناي آن بر اين است که گزينه منتخب کوتاهترين فاصله را تا راه حل ايده آل داشته باشد. راه حل ايده آل مثبت و منفي ، راه حلي فرضي است که در آن تمامي ارزش هاي شاخص ، به ترتيب مشابه ارزش هاي شاخص ماکزيمم و مينيمم در پايگاه داده باشد
.روش تونل سازي اتريشي NATM ، براي اولين بار توسط اساتيد اتريشي به نام هاي رابسويچ ٣ و مولر٤ در سال ١٩۵٠ مطرح و در مقالاتي به زبان انگليسي در سال ١٩۶٠ و ١٩٧٠ منتشر شد. از ويژگيهاي بارز آن اين است که زمين تونل حفاري شده بدليل شکل هندسي از استحکام اوليه برخوردار است و معمولا با استفاده از شاتکريت براي بتن ريزي سريع همراه با پيچ و مش در زمين هاي سنگي ، و با مش و تيرهاي مشبک آرماتوري و يا تيرهاي فلزي در زمين هاي سست ، سازه موقت جهت جلوگيري از ريزش ايجاد مي گردد [٩] سازه موقت در سه مرحله فوقاني ، تحتاني و کف تونل حفاري مي شود و در نهايت تونل طي دو مرحله ، کف و سقف و ديواره به کمک بتن مسلح استحکام نهايي مي يابد.
براساي تعاريف عملياتي، تونل به يک گذر زير زميني جهت تردد وسايل نقليه يا قطار، انتقال آب و يا مترو در شهرها، اطلاق مي شود و داراي مقطع نعل اسبي و با تمام گرد مي باشد، و پروژه هاي تونل سازي نيز به پروژه هايي اطلاق مي گردد که براي ايجاد يک بازشو٥ جهت احداث راهي براي تردد وسايل نقليه يا قطار، انتقال آب و يا مترو در شهرها، در هر نوع زمين سنگي ، نرم و داراي مشکل با ايجاد تحکيمات پايدار تعريف مي گردد و از روش هاي مکانيزه و غيرمکانيزه مانند NATM قابل اجرا مي باشد.
٣- ادبيات و پيشينه
مديريت ريسک شناسايي عوامل ريسک تا حد ممکن ، کمينه نمودن اثرات آنها، مديريت واکنش به عواملي که تحقق يافته اند و فراهم کردن بودجه احتمالي براي پوشش عوامل ريسک تحقق يافته . مانند همه حوزه هاي دانش مديريت پروژه ، مديريت ريسک نيز مستلزم انجام فرآيندهاي مختلفي است که مي توان آنها را به شرح زير خلاصه کرد:
١- برنامه ريزي مديريت ريسک: فرآيندي است براي توصيف روشهاي شناسايي ، تحليل ، اولويت بندي و رديابي ريسک. اين فرآيند مستلزم تخصيص مسئوليتهاي خاص براي مديريت ريسک، تعيين زمان ، نظارت و گزارش دهي فرآيندها است . به طور معمول اين فعاليت در مراحل اوليه پروژه انجام مي شود.
٢- شناسايي ريسک: به معناي فرآيندي است که بررسي مي کند کدام عوامل ريسک ممکن است بر پروژه اثرگذار باشد، سپس آنها را طبقه بندي و منشأ ايجاد آنها را شناسايي مي کند.
٣- تحليل ريسک (کيفي و کمي ): به مفهوم فرايندي است که پيامدهاي ريسک بر اهداف پروژه را کمي مي کند. يک تجزيه و تحليل کامل ريسک مستلزم پاسخ به دو سوال زير مي باشد: احتمال روي دادن ريسک چقدر است ؟
پيامدهاي ناشي از وقوع ريسک بر اهداف پروژه چيست ؟
۴- واکنش به ريسک: فرآيندي است که در آن استراتژيهاي پاسخ به ريسک به عوامل مختلف ريسک تخصيص مي يابند و از ذينفعان مختلف تعهدات گرفته مي شود. [١٠]
در اين خصوص پژوهش هاي متعددي در داخل و خارج از کشور بعمل آمده است . جدول شماره ١ خلاصه پيشينه هاي پژوهش هاي داخل و خارج از کشور در خصوص شناسايي ريسکهاي پروژه هاي عمراني و تونل سازي را به نشان مي دهد.
جدول ١- خلاصه پيشينه هاي داخل و خارج از کشور درخصوص شناسايي ريسکهاي
روژه ها عمران و تونل ساز
از پژوهش هاي داخلي انجام گرفته بهرامي ، [١٣] در پژوهشي تحت ارزيابي و رتبه بندي ريسکهاي پروژه احداث تونل قطار شهري مشهد، ضمن ارايه يک مدل تصميم گيري تلفيقي براي ارزيابي و تحليل مجموعه ريسک هاي پروژه تونل سازي آنها را به دو دسته کلي ريسک هاي داخلي و خارجي تقسيم نموده است . نتيجه رتبه بندي وي بترتيب ريسک هاي عدم تخصيص بموقع اعتبار لازم براي اجراي کار- مشکلات مالي کارفرما- وقوع تحريم ها- وقوع تورم خارج از محدوده قرارداد، داراي بالاترين ريسک مي باشند. صيادي و همکاران ، [٢٣] در پژوهشي ديگر تحت عنوان مديريت ريسک ساخت تونل با استفاده از تکنيکهاي MADM در تونل سازي سد سيمره چنين بيان مي دارد؛ ارزيابي ريسک از قسمتهاي کليدي مديريت پروژه بوده و امکان رتبه بندي ريسکها را براساس ميزان بحراني بودن آنها و ارائه پاسخ مناسب فراهم مي کند. در اين پژوهش ريسکهاي ناشي از عوامل اقتصادي و تعهدات ضمانت ها به ترتيب بيشترين و کمترين رتبه ريسک را به خود اختصاص داده است . نيک نيا و همکاران ،[٢۴] در پژوهشي ديگر تحت عنوان شناسايي و ارزيابي ريسکهاي تونل در پروژه هاي انتقال آب بين حوضه اي مطالعه موردي تونل انتقال آب ابيورد، فرآيند مديريت ريسک يکي از مهمترين و شايد مهمترين بخش مديريت پروژه در تونل هاي انتقال آب دانسته است .
از نتايج بدست آمده از تحقيق وي، عدم پرداخت به موقع مطالبات پيمانکار- وقوع سيلاب - ريزش توده سنگ در تونل از مهمترين ريسکهاي شناسايي شده مي باشد. حياتي و همکاران ، [١٣] طي پژوهشي تحت عنوان ارزيابي کمي ريسک در پروژه ساخت تونل اميرکبير از رويکرد تصميم گيري چند شاخصه MADM جهت ارزيابي کمي و رتبه بندي ريسکهاي اصلي بهره گرفته اند از نتايج بدست آمده از تحقيق وي، مسايل زمين شناختي - عمل به تعهدات مالي ذکر گرديده است . صيادي وهمکاران ، [١١] پژوهشي تحت عنوان رتبه بندي ريسک در پروژه هاي تونل سازي به کمک روش TOPSIS و روش سنتي (ماتريس - اثر) در پروژه ساخت تونل خط سوم مترو تهران داشته اند. از نتايج بدست آمده در روش سنتي خرابي تجهيزات مهمترين ريسک و در روش TOPSIS آلودگي زيست محيطي مهمترين ريسک تشخيص داده شده است .
از پژوهش هاي خارجي انجام گرفته ادوين ، [٢۶] طي پژوهشي تحت عنوان ارزيابي و مديريت ريسک در سنگ هاي زيرزميني مهندسي در يک مرور کلي، بررسي خود را بر روي حفاريهاي زيررميني در کشور چين و ساير کشورها انجام داده و براي تحليل ريسک ها از شبکه هاي بيزي ٦ استفاده نموده است . نتايج تحقيقات وي خطرات مرتبط با حوادث از قبيل انفجار سنگ - تغيير شکل زياد و مغاير با طرح - ريزش حفاري - ورود آب - ناپايداري سنگ و خاک محل حفاري با ريسک بالا را نشان مي دهد. اسپاکوا، [٢٧] در پژوهشي ديگر تحت عنوان مديريت ريسک پروژه هاي ساخت تونل از شبکه هاي بيزي پويا استفاده نموده است . وي مطالعه خود را بر روي ساخت سه تونل در کشور جمهوري چک انجام داده است . پژوهش وي نشان مي دهد که گسستگي در زمان و هزينه - وقايع غير منتظره در ساخت تونل مهمترين عامل شکست در اجراي پروژه هاي ساخت تونل مي باشند. سوزا و اينشتين ، [٢٨] طي پژوهشي ديگر تحت عنوان تجزيه و تحليل ريسک در طول ساخت تونل با استفاده از شبکه هاي بيزي: مطالعه موردي در مترو پورتو پرتغال ، نسبت به ارزيابي و مديريت ريسک تونل سازي بروش سيستماتيک پرداخته و از روش متشکل از ترکيب مدل پيش بيني زمين و مدل تصميم گيري استفاده نموده اند تا از ميان استراتژيهاي ساخت تونل ، استراتژي را انتخاب نمايند که با حداقل ريسک مواجه باشد. نتايج وي مهمترين ريسک را تغييرات زمين و خاک شناسايي نموده است . اسپاکوا، [٢٩] پژوهشي تحت عنوان ارزيابي ريسک هاي احتمالي از عمليات حفاري در پروژه هاي تونل سازي با استفاده از شبکه هاي بيزي داشته اند. وي در پژوهش خود طي يک مطالعه موردي ، يک مدل براي ارزيابي ريسک هاي احتمالي در عمليات حفاري پروژه هاي تونل سازي ارائه کرده است . اين مدل بر اساس شبکه هاي بيزي پويا (DBNs) بوده و مواردي چون کيفيت ، هزينه ، زمان ، طراحي، ساخت تونل و شرايط زمين شناسي را براي حفاري تونل به روش NATM در نظر گرفته است . از نتايج بدست آمده به عمل به موقع به تعهدات هزينه اي و زمان عمليات حفاري و همچنين رويدادهاي غير منتظره را عوامل مهم و ريسک زا شناسايي نموده است . شيانگ و همکاران ، [٣٠] طي پژوهشي تحت عنوان تحليل و مديريت ريسک تونل شناور مستغرق و کابرد آن چنين بيان مي دارد؛ ساخت تونل شناور مستغرق بدليل جديد بودن روش ساخت آن داراي مشکلات و ريسک هاي زياد مي باشد و مديريت ريسک را به شش مرحله برنامه ريزي، مطالعات امکان سنجي ، طراحي ، مناقصه ، ساخت و بهره برداري تقسيم کرده و بيشتر بر روي ريسک هاي سرمايه گذاري، طراحي و شرايط محيطي در مراحل برنامه ريزي و امکان سنجي تمرکز کرده اند. و در نهايت پس از شناسايي ريسکها، جهت ارزيابي ريسک ها از AHP فازي استفاده نموده است و حوادث غير مترقبه طبيعت داراي بيشترين ريسک در اجراي اين نوع تونل سازي را شناسايي نموده اند.
۴- مدل مفهومي تحقيق
براساس مطالب بيان شده ، شکل شماره ١روش کلي پژوهش جهت شناسايي و اولويت بندي ريسک هاي تونل سازي پروژه قطار شهري قم را نشان مي دهد.
شکل ١- روش کلي جهت شناسايي و اولويت بندي ريسک هاي تونل سازي پروژه مترو قم
۵- روش پژوهش
بر اساس ماهيت موضوع و روش پژوهشي توصيفي - پيمايشي است . مطالعات و پژوهشات در اين پژوهش بصورت کتابخانه اي و ميداني است . از منابع کتابخانه اي در حيطه روشهاي شناسايي و اولويت بندي ريسک هاي پروژه تونل سازي، مي توان به کتب ، مقالات تخصصي و مشابه ، پايان نامه هاي مرتبط ، منابع اطلاعاتي و کتابخانه هاي دانشگاههاي کشور و جستجو در پايگاه هاي اطلاعاتي اينترنتي و اسناد و مدارک موجود در پروژه ، اشاره نمود. و از پژوهشات ميداني براي گردآوري داده ها در قسمت مطالعه کاربردي و ارزيابي ريسک از نوع ميداني و از پرسشنامه استفاده گرديده است . ريسک ها و معيارهاي مورد سنجش در پژوهش ، پيش از آنکه در قالب پرسشنامه آورده شود، به نظرسنجي گذاشته شد و در معرض قضاوت چند تن از خبرگان قرار گرفت و نهايتا از پرسشنامه هاي مورد توافق به عنوان ابزار گردآوري اطلاعات استفاده شد. از آنجايي که ريسکها از مقياس هاي کيفي برخوردار هستند، معيارها را با استفاده از طيف ليکرت ، مطابق جدول شماره ٢ براي حالت هاي مثبت و منفي درنظر گرفته شده است . بدين ترتيب اطلاعات کيفي و ناپارامتريک به مقادير کمي و عددي تغيير يافته و در محاسبات ملاک عمل قرار گرفته است .
جدول ٢- طیف لیکرت پرسشنامه (براي حالت هاي مثبت و منفي)
ابزارهاي گردآوري اطلاعات در اين مقاله به صورت دو پرسشنامه اي مي باشد. پرسشنامه شماره ١ با استفاده از نظرات خبرگان ، در محيط هاي داخلي و خارجي و در ١٢ گروه اصلي و ۵۵ زيرگروه براي ارزيابي و اولويت بندي ريسک هاي پروژه تونل سازي قطار شهري قم مدون گرديد. اين طبقه بندي براساس ساختار شکست ريسک RBS ٧، ارايه و دسته بندي شده اند. اين پرسشنامه بر اساس زيرگروه هاي مدون شده ، تهيه گرديده و جهت بررسي ريسکها بر اساس تحقق اهداف و عوامل موفقيت پروژه شامل هزينه ، زمان ، کيفيت و ايمني سازه اي تونل به عنوان معيار، بکار گرفته است و پرسشنامه شماره ٢ جهت تعيين اهميت معيارهاي تونل با گردآوري نظرات خبرگان تدوين گرديده است . براساس ساختار شکست ريسک RBS ساختار نهايي شکست ريسک هاي شناسايي شده در پروژه قطار شهري قم جمع بندي شده و در جدول شماره ٣ ارايه گرديده است .
جدول ٣- ساختار شکست ریسکهای شناسایی در پروژه قطار شهر قم
