بخشی از مقاله
چکیده
حوزه مدیریت شهری از پیشگامان استفاده از سرمایه های بخش خصوصی بوده و در این میان روشهای مختلفی برای سرمایه گذاری بخش خصوصی در پروﮊه های شهری وجود دارد . از جمله متداول ترین آنها می توان به قرارداد ساخت ، بهره برداری ، واگذاری - BOT - اشاره نمود . BOT را می توان به عنوان یک روش مطمئن جلب سرمایه خصوصی دانست که کنترل دولت را بر تاسیسات حفظ خواهد نمود ولی از طرف دیگر در صورت عدم وجود شناخت کافی از محیط اجرای پروﮊه ، می تواند ریسک بالایی برای پیمانکار به همراه داشته باشد. بر این اساس شناسایی و مدیریت ریسک ، لازمه موفقیت پروﮊه های BOT می باشد .
در این مقاله ، پس از معرفی مدلهای مختلف روش BOT سعی شده تا با بررسی دلایل شکست پروﮊه های شهری BOT ، ریسک ها و مخاطرات این روش در عرصه پروﮊه های شهری مشخص گردد . سپس به معرفی روش های تصمیم گیری چند معیاره ، جهت رتبه بندی ریسکهای پروﮊه پرداخته و در نهایت با استفاده از الگوریتم تاپسیس با رویکرد فازی - TOPSIS۳ - Fuzzy ، ریسکهای موجود در پروﮊه های BOT شهری اولویت بندی می گردد . این روش بنا بر تجربه صاحب نظران علم تصمیم گیری، قابلیت اطمینان بیشتری جهت ارزیابی و رتبه بندی ریسکها دارد .
۱ - مقدمه
امروزه دگردیسی ساختار روستایی به شهری و رشد روز افزون جمعیت شهرها ، سبب شده تا توسعه امکانات شهری به عنوان یکی از زیر ساخت های توسعه اجتماعی از اهمیت غیر قابل انکاری برخوردار باشد . این امر در ایران به دلیل سهم بالای جمعیت ساکن در شهرها - حدود ۹۶ درصد جمعیت کشور - و رشد قابل توجه جمعیت شهری ، ضرورتی اجتناب ناپذیر است و در صورت نادیده انگاری ممکن است در سالهای آتی به معضلی اجتماعی تبدیل شود . کما اینکه امروزه نیز سهم سرانه جمعیت ساکن در شهرها از امکانات عمومی به هیچ وجه متناسب با استانداردهای بین المللی نیست .
تداوم رشد اقتصادی ایران ، مانند سایر کشورهای در حال توسعه ، نیازمند سرمایه گذاری های فراوانی در عرصه های مختلف زیربنایی از جمله پروﮊه های شهری می باشد . ولی در این راه موانع متعددی از جمله کمبود منابع دولتی و نبود تکنولوﮊی روز ، مانع از رشد امکاناتی متناسب با جمعیت می گردد .
در این میان با کاهش تصدی گری دولت در عرصه خدمات شهری و تغییر ساختار مدیریت شهری در دهه اخیر ، حرکتی در زمینه رقابتی کردن خدمات شهری و زمینه سازی جهت سرمایه گذاری بخش خصوصی صورت پذیرفته است . این حرکت که مشخصه آن حضور بخش غیر دولتی در ساخت پروﮊه های شهری و ارائه خدمات شهری می باشد ؛ از مدتها پیش در کشور های توسعه یافته آغاز شده و امروزه در کشورهای در حال توسعه به عنوان یکی از شاخص های توسعه یافتگی قلمداد می شود . شاهد این امر سرمایه های بسیار زیادی است که در دو دهه اخیر توسط شرکتهای بین المللی در کشورهای حاشیه خلیج فارس و یا کشورهای آسیای جنوب شرقی ، صرف ساخت پروﮊه های عظیم شهری گردیده است . در این راستا ، دولتها با ایجاد ساز و کارهای قراردادی و ارائه تسهیلات قانونی به سرمایه گذاران بخش خصوصی ، بستر سازی های لازم را در جهت سرمایه گذاری بخش خصوصی در پروﮊه های شهری آماده کرده اند .
در این میان روشهای مختلفی برای سرمایه گذاری بخش خصوصی در پروﮊه های شهری وجود داشته که از جمله متداول ترین آنها می توان به قرارداد ساخت ، بهره برداری ، واگذاری - - BOT اشاره نمود . BOT را می توان به عنوان یک روش مطمئن جلب سرمایه خصوصی دانست که کنترل دولت را بر تاسیسات حفظ خواهد کرد ولی از طرف دیگر در صورت عدم وجود شناخت کافی از محیط اجرای پروﮊه ، می تواند ریسک بالایی برای پیمانکار به همراه داشته باشد]۱.[ بر این اساس شناسایی و مدیریت ریسک ، لازمه موفقیت پروﮊه های BOT می باشد . به دلیل اینکه قرارداد های مشارکت بخش خصوصی در ایران تا حدودی ناشناخته است ، به معرفی انواع قرارداد های همکاری بین بخش خصوصی و دولتی - PPP - ۴ بر پایه سیستم BOTمی پردازیم.
۲ - انواع قراردادهای منعقده بر اساس سیستم B.O.T
انواع قراردادهای احداث، راه اندازی و انتقال مالکیت را می توان به صورت زیر تفکیک نمود:
۱ -۲ - قراردادهای احداث، راه اندازی و انتقال مالکیت : - B.O. T -
قراردادهایی که بین بخش دولتی و بخش خصوصی در زمینه های احداث پروﮊه های زیربنائی و خدمات عمومی منعقد می گردد. این قراردادها هنگامی که کمیته اداری قرارداد، شخص یا شرکت خصوصی سرمایه گذار را جهت تأمین اعتبار و احداث یکی از پروﮊه های زیر بنائی انتخاب می نماید، تحقق می یابد.
۲ -۲ - قراردادهای احداث، مالکیت، راه اندازی و انتقال مالکیت : - B.O.O.T -
اصطلاح B.O.O.T حروف اختصاری عبارات Build, Ownership, Operate, Transfer
می باشد. یعنی احداث یا ایجاد پروﮊه، مالکیت دارنده امتیاز رسمی آن در طول مدت قرارداد، حق راه اندازی آن در خلال این مدت و در نهایت انتقال مالکیت پروﮊه به دولت و یا طرف اداری قرارداد.
۳ -۲ - قراردادهای احداث، مالکیت و راه اندازی : - B.O.O -
اصطلاح B.O.O حروف اختصاری عبارات Build, Operate, Ownership می باشد . یعنی احداث، مالکیت مقید پروﮊه در طول مدت قرارداد و حق راه اندازی در خلال مرحله واگذاری.
۴ -۲ - قراردادهای احداث، اجاره و انتقال مالکیت : - B.L.T -
اصطلاح B.L.T حروف اختصاری عبارات Build, Lease, Transfer می باشد . یعنی احداث پروﮊه برای دولت، اجاره آن از دولت و سپس انتقال مالکیت پروﮊه به دولت بر حسب شرایط.
۵ -۲ - قراردادهای ساخت ، انتقال و رهن : - B.T.L -
اصطلاح B.T.L حروف اختصاری عبارت Build , Transfer , Lease می باشد . مشابه قرارداد B.L.T است ولی با این تفاوت که در این نوع قرارداد ، پس از احداث پروﮊه ، موضوع پروﮊه واگذار شده و سپس به اجاره گذاشته می شود .
۶ -۲ - قراردادهای احداث، انتقال مالکیت و راه اندازی : - B.T.O -
اصطلاح B.T.O حروف اختصاری عبارات Build, Transfer, Operate می باشد . این نوع قراردادها بین دولت و شخص یا شرکت خصوصی سرمایه گذار جهت احداث پروﮊه های خدمات عمومی منعقد شده و سپس مالکیت پروﮊه به دولت انتقال می یابد. به همراه این نوع قرارداد، در ازای کارکرد و درآمدهای حاصل از راه اندازی پروﮊه، قرارداد دیگری جهت مدیریت و راه اندازی پروﮊه در طول مدت واگذاری منعقد می گردد. و بدین ترتیب برخلاف قرارداد - B.O.T - ، دولت از ابتدای امر مالک پروﮊه خواهد بود.
۷ -۲ - قراردادهای طراحی، احداث، تأمین اعتبار و راه اندازی : - D.B.F.O -
اصطلاح D.B.F.O حروف اختصاری عبارات Design, Build, Finance, Operate می باشد . بر اساس این نوع قراردادها دولت بر ایجاد پروﮊه های زیربنائی و خدمات عمومی مطابق با شرایط فنی و طراحی های معین شده به وسیله سیستم های مشاوره ای خود، با سرمایه گذار به اتفاق نظر می رسد و سرمایه گذار نیز به وسیله تجهیزات و ماشین آلات، عهده دار ایجاد و عرضه پروﮊه می شود.
