بخشی از مقاله
شناسایی علل بروز افزایش هزینه در پروژههای عمرانی با استفاده از روش FMEA و ارائه راهکار در جهت بهبود آن
خلاصه
امروزه لزوم برنامهریزی مناسب به منظور برآورد صحیح از زمان و هزینه انجام پروژه و میزان منابع مورد نیاز در یک پروژه که تاثیر مستقیم بر اجرا ، اداره و بهره برداری مناسب از پروژه هایی همانند ساخت تجهیزات ، احداث سد، ساختن بزرگراه، مجتمع آپارتمانی و غیره دارند، بر کسی پوشیده نیست. مساله برنامه ریزی و پس از آن کنترل زمان بندی و هزینه ای پروژه ها، هر روز اهمیتی بیش از گذشته می یابد و در فضایی که رقابت شرکت ها هر روز نزدیک تر می شود و تفاوت های کوچک در ارائه قیمت در مناقصه ها منجر به توفیق یا شکست در مناقصه می شود، ارائه برنامه ای که منطبق با واقعیت باشد و بتواند تمام واقعیت های اقتصادی را در مدل یک پروژه منظور کند، از اهمیت زیادی برخوردار است. در این پژوهش ابتدا با استفاده از ابزارهای کنترل پروژهای CPI میزان افزایش هزینه چند پروژه را از برنامهریزی اولیه بررسی کرده و سپس به شناسایی عوامل تاثیرگذار بر افزایش هزینه در پروژههای عمرانی با استفاده از روش FMEA پرداخته خواهد شد و پس از آن با استفاده از روشهای تصمیمگیری چندمعیاره تاثیر ارکان پروژه و عوامل دیگر را در به وجود آمدن افزایش هزینه بررسی کرده و سپس برای جلوگیری از به وجود آمدن هزینههای اضافی در پروژههای عمرانی راهکارهایی ارائه میگردد.
کلمات کلیدی: افزایش هزینه، پروژههای عمرانی، روشهای تصمیمگیری چندمعیاره، ارکان پروژه
1. مقدمه
مدیریت هر پروژه برای نیل به اهداف آن ، درچهارچوب سه محدودیت هزینه ، زمان وکیفیت صورت می پذیرد ، ولی متاسفانه در حال حاضر فعالیتهای برنامه ریزی وکنترل پروژه در اکثر شرکت ها به بحث مدیریت زمان وکیفیت ختم می شود علت این امر آن است که در واقع اهداف ومسائل کارفرما وپیمانکار در مورد کیفیت وزمان پروژه برهم منطبق می باشد زیرا کیفیت وزمان در پروژه خاص یکتا است ، اما هزینه از دید کارفرما وپیمانکار دارای تفاوتهای اساسی وجود دارد وعملاً کارفرما نمی تواند در مورد مسئله ای که مربوط به پیمانکار می باشد اعمال نظر کند. [1] زمان و هزینه تا اندازهایی قابل معامله بایکدیگر هستند . زمان را می توان کاهش داد اما این کار افزایش هزینه رابه دنبال دارد. [2]بررسی وبازنگری هزینه های پروژه یکی از مهمترین مراحل اجرایی یک پروژه است . [1] چرا که بسیاری از پیمانکاران در حین اجرای کار با کمبود نقدینگی مواجه شده ونمی توانند جوابگوی هزینه های مالی خود باشند که این امر به خودی خود از کیفیت کار کاسته وزمان مورد انتظار جهت اتمام پروژه را دچار مشکل می کند . [3] و در این میان غالبا پروژه های ساختمانی در رسیدن به زمان ،بودجه و کیفیت مورد نظر شکست می خورند.[4] به همین دلیل بررسی رابطه زمان - هزینه وتاثیر طولانی شدن زمان انجام کار بر هزینه های صرف شده در پروژه های عمرانی که با تاخیر مواجه هستند داراری اهمیت فراوانی است . مدیریت هزینه پروژه، فرآیندهای برنامهریزی، برآورد، بودجهبندی و کنترل هزینهها را شامل میشود به نحوی که پروژه در زمان برنامهریزی شده با بودجه پیشبینی شده به انجام برسد. این فرآیندها با یکدیگر و همچنین با فرآیندهایی که در حوزههای دیگر دانش وجود دارد همپوشانی دارند. مدیریت هزینه پروژه در ابتدا هزینه منابعی که برای تکمیل فعالیتهای برنامهریزی شده مورد نیاز است را در بر میگیرد. در هر حال مدیریت هزینه پروژه باید تاثیر تصمیمات اتخاذ شده در پروژه را بر استفاده، نگهداری و پشتیبانی محصول، خدمات و نتایج پروژه در نظر بگیرد. این دیدِ وسیعتر از مدیریت پروژه غالباً هزینهیابی چرخه حیات نامیده میشود. هزینهبندی چرخه حیات به همراه تکنیکهای مهندسی ارزش، میتواند به تصمیمگیری کمک نموده و جهت کاهش هزینهها و اجرای برنامه زمانی و ارتقای کیفیت محصول پروژه به کار رود .[5] قابلیت اثرگذاری بر هزینه در مراحل آغازین اجرای پروژه بیشترین میزان ممکنه است؛ درست به همین دلیل، تعریف اولیه محدوده پروژه و شناسایی موشکافانه نیازمندیها به منظور اجرای یک برنامه بیعیب و نقص، از اهمیت حیاتی و بحرانی برخوردار است .[6] از سوی دیگر میدانیم که هدف از مدیریت پروژه، ارزیابی هزینه، زمانبندی و عملکرد فنی آن به منظور کسب بهترین محصول با کمترین هزینه در کوتاهترین زمان است .[7] واضح است که اجرای فعالیتهای بالا بدون شناخت از هزینهها و نحوه تخصیص آنها و همچنین بدون وجود سیستم صحیحی جهت کنترل هزینههای پروژه ناممکن خواهد بود. نتایج یک بررسی در مورد 31 شرکت فعال در زمینه فنآوریهای برتر نشان میدهد که در %93/5 موارد، از سیستم مدیریت هزینه برای تصمیمگیری و در %3/2 موارد، تنها برای گزارشدهی استفاده شده است و تنها %3/3 موارد، از این سیستم استفاده نشده است .[8] که این امر نشانگر اهمیت فوقالعاده مدیریت هزینه در پروژههای استراتژیک به عنوان ارتباط دهنده پروژه با اهداف سازمان و چشمانداز سیاستهای سازمانی است. یکی از مسائل بسیار مهم در مدیریت پروژه های عمرانی، مدیریت هزینه پروژه میباشد. امروزه مسأله مدیرت هزینه جامع و صحیح پروژه، شامل برنامه ریزی منابع ، برآورد هزینه، بودجه بندی و کنترل هزینه به یکی ازدغدغه های اصلی متولیان ودست اندرکاران پروژه ها تبدیل گردیده است که پروژه های عمرانی را نیز شامل می شود [9] در مبحث مدیریت پروژه، مقوله مدیریت هزینه جزء کلیدی ترین فعالیتها توسط سیستم مدیریت پروژه محسوب می شود .پروژه های متعددی به دلیل عدم رعایت موازین مدیریت هزینه دچار شکست شده اند و به اهداف تعیین شده نرسیده اند .مدیریت هزینه های پروژه مستلزم وجود ساز و کارهای مناسب برای نائل شدن به این هدف است .در غیر اینصورت ناکامی سیستم مدیریت پروژه را در پی خواهد داشت [10] پروژه های کلان عمرانی، بخش بزرگی از منابع مختلف جامعه را جذب خود می کنند .عدم موفقیت در پیاده سازی موفقیت آمیز یک پروژه منجر به تلفات منابع، رکود و یا کاهش ارزش و عدم نیل به اهداف اولیه در طراحی و پیاده سازی پروژه خواهد شد. همانگونه که در این مقاله بیان شد ، متأسفانه در کشور ، مدیریت و کنترل هزینه پروژه های عمرانی توسط پیمانکاران جدی گرفته نشده و روش هایی که در حال حاضر در اکثر شرکت ها مورد استفاده قرار می گیرد ، نتایج مطلوبی را جهت هویدا نمودن روزنه ها و شکاف هایی که باعث بروز مشکلات مالی و هزینه ای در پروژه ها می شود، ارائه نمی دهد [11] با شناسایی چالش های مدیریت هزینه پروژه در هر زمان ، مدیریت پروژه می تواند، راندمان منابع و بدنبال آن هزینه ها را کنترل و مدیریت نماید.لازم به ذکر است با عنایت به اینکه مدیریت هزینه در پروژه های عمرانی دارای اهمیت بسزایی می باشد ، با شناسایی این چالش ها می توان راندمان کاری کارگاه را افزایش و تشویق ها و تنبیه های مناسبی را به موقع اعمال نمود.توجه به اهمیت مدیریت هزینه در پروژه های عمرانی، قبل از شروع پروژه ودر زمان انجام مناقصه، باید مد نظر قرار گیرد [12] بدون داشتن آنالیز دقیق و منطقی از فعالیتهای پروژه در زمان پیشنهاد قیمت نه تنها قیمت دقیق و قابل رقابتی ارائه نمی نماید ، بلکه مدیریت هزینه پروژه را نیز در دوران ساخت دچار مشکل خواهد نمود .ارائه برنامه زمانبندی دقیق و بر اساس آنالیز های انجام شده در زمان پیشنهاد قیمت گام دوم جهت دستیابی به یک مدیریت هزینه موفق می باشد .[13]
2. روش آنالیز حالات خرابی و اثرات آن1
در چارچوب FMEA تحلیل ریسک از مرحله جزئی سیستم شروع و یک لیست از حالات خرابی مرتب شده و تأثیر آن حالات خرابی با محاسبه یک شاخص به نام عدد اولویت ریسک مورد تحلیل قرار میگیرد.. از این روش برای شناسایی ریسکهای به وجود آمده در روند خرید یک بیمارستان عمومی استفاده شده است که در نهایت منجر به بهبود روند خرید این بیمارستان عمومی گشته است.[14] همچنین از این روش در زمینه مدیریت پروژه-ها نیز بهره گرفته شده است که در نهایت استفاده از این روش منجر به کم شدن هزینههای پروژه شده استFMEA .[15] را میتوان در سه مرحله زیر بکار گرفت:[16]
.1-2 شناسایی حالات خرابی سیستم
در این مرحله به شناسایی حالات خرابی در سیستم پرداخته و دلایل مختلف بروز این خرابیها و اثراتشان بر روی سیستم تعیین میشود.
.2-2 محاسبه عدد اولویت ریسک 1(RPN)
در روش FMEA، درجه وضعیت بحرانی با محاسبه عدد اولویت ریسک (RPN)که محدوده بین 1 تا1000 را دارد تعیین میشود. RPN از حاصل ضرب سه فاکتور شدت اثر ریسک 2(S)، وقوع 3(O) و درجه شناسایی 4(D) بدست میآید. شدت اثر ریسک (S)، میزان جدیت تاثیر خرابی را منعکس میکند تا اثر بالقوه حالات خرابی مشخص شود. وقوع (O)، از احتمال رخدادن خرابی و علت بروز خرابی سرچشمه میگیرد و درجه شناسایی (D)، به عنوان مقیاسی از قابلیت کنترلهای فعلی برای یافتن علت و مکانیزم شکست تعریف میشود. هر سه فاکتور درمحدوده 1 تا 10 مورد ارزیابی قرار میگیرند.
.3-2 کاهش حالات خرابی
در این مرحله بر اساس RPN محاسبه شده اعضای تیم برای کاهش خرابیهای شناخته شده تلاش میکنند. FMEA، در کنار مزیتهایی همچون فراهم نمودن اطلاعات ارزشمند برای تحلیل درخت خطا و حمایت از شناسایی حالات خرابی ممکن، محدودیتهایی نیز دارد که از جمله این محدودیتها میتوان به موارد زیر اشاره نمود:[16]
- هیچ دلیلی وجود ندارد که S، OوD ضرب شوند تا RPN بدست آید.
- وجود نقص در مورد روش اجرای محاسبات با استفاده از عمل ضرب و همچنین روش تفسیر نتایج
به عنوان مثال RPN دو حالت خرابی با شدت اثر، وقوع و شناسایی به ترتیب 9)، 5، (5 و 6)، 7، (6 برابر 225 و 252 میباشد. در صورتی که اولین خرابی به دلیل شدت بالاتر باید اولویت بالاتری برای عملیات اصلاحی داشته باشد.
- تمایز قائل نشدن بین اهمیت متغیرهای ورودی یعنی شدت، وقوع و شناسایی به هنگام محاسبه RPN
- فقدان دستور العملهای رسمی برای ارتباط RPN محاسبه شده با عملیات اصلاحی مورد نیاز
3. روش AHP
این روش براساس تحلیل مغز انسان برای مسائل پیچیده و فازی پیشنهاد گردیده است. این روش توسط محققی به نام توماس - ال- ساعتی5 در سال 1970پیشنهاد گردید بطوریکه کاربردهای متعددی از آن زمان تاکنون برای این روش مورد بحث قرار گرفتهاند. در بین روشهای تصمیمگیری چندمعیاره، فرآیند تحلیل سلسلهمراتبی AHP بیش از همه در حل مسائل رتبهبندی مورد توجه قرار گرفته است بگونهایکه تاکنون در طی 15 سال بیش از 1000 مرجع علمی از مطالعه ساعتی بنیانگذار روش AHP نام بردهاند.[65] کاربرد AHP در سالهای اخیر بطور وسیع بعنوان یک ابزار سودمند در تصمیمگیری چندمعیاره برای مکانیابی محل مناسب ساخت مواردی همچون مراکز توزیع[17] و معادن سنگآهک[18] مورد استفاده قرار گرفته است. فرآیند تحلیل سلسله مراتبی AHP، اولین بار در سال 1992 توسط نیدیک و هیل6 مورد استفاده قرار گرفت.[19] این روش در سالهای بعد نیز بدین منظور مورد استفاده قرار گرفت. به طور نمونه، هندفیلد7 و همکاران در سال 2002 از روش AHP برای انتخاب تأمین کننده استفاده نمودند.[20] بوتا و هاک8 نیز در همین سال از این روش بدین منظور استفاده کردند.[21] همچنین در سال 1994 شنکرمن9 در مقاله معروف خود، استفاده از رتبهبندی معکوس در روش AHP را نمیپذیرد.[22] یک سال بعد، لوییس جی وارگاس10 در پاسخ به شنکرمن مقالهای ارائه کرد که در آن ضمن دفاع از AHP ، به ایرادات مطرح شده از سوی شنکرمن نیز پاسخ داد.[23] علاوه بر این تاکنون مقالات و تالیفات مختلفی نیز در بهبود فرآیند AHP به رشته تحریر در آمده است.به منظور از بین بردن عدم قطعیت ناشی از قضاوت انسانی در دادههای ورودی روش AHP، از منطق فازی در حل مسائل استفاده شده است.[24] در این راستا، تحلیل سلسله مراتبی فازی جهت حل مسائل تصمیمگیری سلسله مراتبی AHP توسعه پیدا نمود.
4. شاخص کنترلی
شاخصی که در اینجا معرفی میشود برای کنترل میزان پیشرفت هزینه پروژه و اندازهگیری انحرافات مربوطه از برنامه پیشبینی شده محاسبه و در اختیار مدیران قرار میگیرد. این شاخص منجر به ایجاد یک زبان مشترک مابین ذینفعان پروژه شده و سبب استانداردسازی فرآیند کنترل پروژه میگردد.[25] شاخص کارایی هزینه (CPI) که گاهی از آن برای پیشبینی پیشرفت هزینه پروژه استفاده میشود، هزینه انجام شده در پروژه را با هزینه پیشبینی شده در ابتدای پروژه مقایسه میکند که در رابطه 1 نشان داده شده است.
اگر CPI کمتر از 1 باشد، پروژه بیش از بودجه پیشبینی شده در ابتدای پروژه هزینه کرده است و اگر واکنش تصحیحکننده اعمال نگردد، پروژه با هزینهای مازاد بر هزینه پیشبینی شده اولیه به اتمام میرسد. در این تحقیق شاخص کنترلی برای چند پروژه به عنوان نمونه بررسی گردید که نتایج آن مطابق جدول 1 میباشد.
جدول -1بررسی شاخصهای کنترلی پروژههای مختلف استان مازندران
با توجه به مقدار شاخص کنترلی بدست آمده مشخص است که اکثر پروژهها هزینهای بیشتر از هزینه پیشبینی شده در ابتدای پروژه داشته است بنابراین در ادامه به بررسی عوامل تاثیرگذار در به وجود آمدن افزایش هزینه در پروژههای عمرانی پرداخته شده است.
5. شناسایی و اولویتبندی ریسکهای ناشی از افزایش هزینه در پروژههای عمرانی
در این قسمت ابتدا با استفاده از نظرات متخصصان و جستجو در مقالات علمی مختلف به شناسایی عوامل مهم به وجود آورنده افزایش هزینه در پروژه-های عمرانی پرداخته شده و در نهایت با استفاده از روش FMEA عوامل به وجود آورنده افزایش هزینه در پروژههای عمرانی توسط عوامل مختلف پروژه اولویتبندی میگردند. درادامه به شناسایی عوامل به وجود آورنده افزایش هزینه در پروژه پرداخته شده است که این عوامل در ادامه آمده است:
-1بالا رفتن هزینهها در اثر تورمهای به وجود آمده در کشور -2انتخاب نامناسب پیمانکار
-3مشکل تخصص مهندسان مشاور و ناظر و عدم مطالعه کافی در ابتدای پروژه -4نبود سیستم مدیریت پروژه مناسب -5نبود نیروی انسانی کارآمد -6 ثبات مدیریت کارگاه از شروع پروژه
-7عدم وجود سیستم کنترل پروژه قوی
-8نبود تعهد کاری در میان کارکنان پروژه
-9برآورد اشتباه هزینهها در ابتدای پروژه
پس از شناسایی عوامل به وجود آورنده افزایش هزینه در پروژه به اولویتبندی این عوامل با استفاده از روشFMEA پرداخته شده است که در جدول شماره 2 نشان داده شده است.
