بخشی از مقاله
نقش مدیریت ریسک در پروژههاي عمرانی با تأکید بر قراردادهاي BOT و EPC
چکیده
افزایش جمعیت و به تبع آن افزایش نیازهاي جامعه همزمان با پیشرفت سریع تکنولوژي در دنیا، به افزایش تعداد پروژههاي عمرانی و صنعتی و ... در کشورهاي جهان منجر شده است. با توجه به ویژگیهاي خاص هر پروژه و شرایطی همچون شرایط جغرافیایی، موقعیت مکانی، اوضاع اقتصادي، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشوري که پروژه در آن اجرا خواهد شد، قوانین و دستورالعملهاي جاري آن کشور در خصوص پیمانها، سبکها و سنتهاي آن جامعه و ... در نوع قرارداد پروژه تاثرگذار است. با توجه به اینکه اکثر پروژههاي عمرانی با سیستم اجراي متعارف به پیمانکاران واگذار میشود، لازم است که توجه خاصی در تهیه اسناد این نوع قراردادها و تخصیص ریسکهاي مرتبط با آنها مبذول گردد. از این رو هدف از این مقاله، شناسایی، ارزیابی و تخصیص بهینه ریسکهاي مهم قراردادهاي عمرانی با تاکید بر قراردادهاي BOT و EPC ، میان طرفین قرارداد میباشد.
کلمات کلیدي
ریسک، مدیریت ریسک، قرارداد هاي عمرانی، قراردادهايBOT، قراردادهايEPC
-1 مقدمه
اغلب در اجراي پروژه ها، ریسک ها دست کم گرفته می شوند و به بخش هایی که دانش، منابع و ظرفیتهاي کافی براي مدیریت موثر آنها را ندارند تخصیص داده می شوند که نتیجه آن افزایش هزینه ها و تاخیرات در پروژه است.[6]
قرارداد، وسیله اي براي تخصیص ریسک است و نقشها و مسئولیت ها را براي ریسک ها تعریف می کند. تخصیص ریسک در هر قرارداد، هزینه، زمان، کیفیت و عامل بالقوه مشاجرات، تاخیرات و ادعاها را تحت تاثیر قرار می دهد. بطوریکه، تخصیص قراردادي نادرست ریسک ها، علت اصلی مشاجرات در ایالات متحده معرفی شده است.
شناسایی ریسک و تخصیص آن، دو فاکتور قدرتمند در تصمیمات مدیریت ریسک است. قبل از اینکه قرارداد منعقد شود، کارفرمایان ریسکهاي پروژه را از طریق مفاد قراردادي در پروژه ها تخصیص می دهند و پیمانکاران بطور نوعی، نمیتوانند مادهها و شرایط قرارداد را تحت تاثیر قرار دهند. مطالعات نشان میدهد که تنها بخشهایی از ریسکها بوسیله قرارداد توزیع می شوند و سایر ریسک ها با توافق بین طرفین(پیمانکاران و کارفرمایان) به عهده گرفته می شوند. به همین دلیل، مشاجرات زیادي در نتیجه تخصیص ناصحیح ریسک بین عوامل درگیر پروژه بوجود می آید. بنابراین در حین اجراي پروژه هاي ساخت بوجود آمدن ناسازگاري ها و مشاجرات مرتبط با مسئولیتها و ریسک- ها، امري اجتناب ناپذیر میباشد. لذا بایستی تا حدِّ ممکن با به کارگیري ابزارهاي مدیریتی، از جمله صرف زمان منطقی و کافی در تدوین و تنظیم اسناد قراردادي کامل، از بروز این مشاجرات جلوگیري نمود. به این منظور بایستی در مفاد قرارداد اصطلاحات، شرایط و ماده هاي تا حد ممکن واضح و روشن براي تخصیص مسئولیت، بین طرفین قرارداد به کار ببندیم. درقراردادها، اکثر ماده ها (مفاد قرارداد)، ریسک ها را به روشنی شرح یا تخصیص نمی دهند. گواه بر این موضوع گوناگونی تفاسیر مفاد قرارداد توسط پاسخ دهندگان پیمایش است و مشخص نیست که این تناقض در تفاسیر مفاد قرارداد در نتیجه وجود ماده هاي مبهم و ناکافی است یا به علت وجود اختلاف بنیادي در عقاید و تجربیات می باشد.[4]
ضروري است که همه ریسک ها، قبل از بسته شدن قرارداد شناسایی و سپس بین طرفین قرارداد تخصیص داده شوند. درنتیجه پیشنهاد دهندگان می توانند به ارزیابی پیامد ریسک هاي بالقوه، قبل از عقد قرارداد بپردازند و ریسک ها را در آنالیز قیمت پیشنهادي خودشان دخالت دهند. که این منجر به ارائه بهترین قیمت پیشنهادي توسط پیشنهاد دهندگان براي اجراي پروژه خواهد شد. بعید است که در پروژه به موفقیت برسیم در حالیکه پیشنهاد دهندگان آن، بر کار حدسی در آنالیز قیمت پیشنهادي تکیه داشته باشند .[4]
بر این اساس و با توجه به اهمیت قراردادها در پروژ هاي عمرانی،این مقاله با هدف بررسی نقش مدیریت ریسک در پروژه هاي عمرانی با تاکید بر قرارداد هاي 1BOT و 2EPC، انجام شده است.
-2 انتخاب روش قراردادي پروژه
بر اساس تحقیقات به عمل آمده انتخاب یک روش قراردادي مناسب براي اجراي پروژه می تواند هزینه هاي پروژه را به طور متوسط تا 5 درصد کاهش دهد. هر پروژه داراي خصوصیات و نیاز هاي منحصر به فردي است و براي اینکه پروژه موفق باشد باید در انتخاب روش قراردادي آن علاوه بر مسائل فنی، نیازهاي کارفرما و پیمانکار نیز در نظر گرفته شود. انواع روش هاي قراردادي در سده گذشته افزایش یافته و این امر باعث نیاز به وجود یک فرآیند انتخاب براي روش قراردادي هر پروژه شده است. البته باید در نظر داشت که روش علمی دقیق و کاملی براي انتخاب مناسبترین وجود نداشته و در واقع هیچ فرمولی وجود نداشته که کارفرما با در نظر گرفتن متغیرهاي پروژه، یک روش را مشخص کند. در اکثر موارد تنها یک روش مناسب ترین نخواهد بود بلکه چندین روش می توانند مناسب باشند. با توجه به موارد فوق در ذیل چند نمونه از روش هاي قراردادهاي عمرانی ذکر شدهاند:
روش پیمانکاري(سه عاملی) یا روش معروف مثلثی روش طراحی، تهیه، تامین و ساخت (اي.پی.سی)
روش ساخت-بهره برداري-انتقال (بی.او.تی)
قرارداد احداث، تملک،بهره برداري (بی.او.او)
قرارداد احداث، انتقال، بهره برداري (بی.تی.او) .[1]
-3 تعریف ریسک
عموماً ریسک به عنوان یک جنبه منفی مدنظر بوده است. عدم قطعیت که یک مفهوم جدیدتري است همواره هر دو جنبه مثبت و منفی را در بر داشته است. معمولاً از جنبه هاي مثبت بعنوان فرصت ها یاد می شود. در استاندارد بین المللی ایزو""10006:2003 ریسک به همان معناي عدم قطعیت استفاده شده است. یعنی هر دو جنبه مثبت و منفی را در بر می گیرد.
نایجل(3(1999 ، ریسک را چنین معرفی می نماید: ریسک به احتمال وقوع یک اتفاق نامعلوم گفته می شود، در شرایطی که آن اتفاق بتواند باعث بروز مشکلاتی گردد. به عبارت دیگر ریسک به موقعیتی بستگی دارد که نتیجه واقعی یک چیز، احتمالا تحت تاثیر یک اتفاق نامعلوم قرار دارد و این در حالی است که احتمال و اثرات آن اتفاق دقیقا قابل تعیین باشد.[7]
آرتور ویلیامز و ریچارد هینز4، ریسک را به عنوان انحراف در پیشامدهایی که میتواند در طول یک دوره مشخص در یک موقعیت معین اتفاق بیافتند تعریف نموده اند. اگر تنها یک پیشامد ممکن باشد انحراف و در نتیجه ریسک آن صفر است و اگر پیشامدهاي زیادي ممکن باشند دیگر ریسک صفرنیست. هر چه قدر که انحراف بیشتر باشد ریسک نیز بزرگتر است.
کرزنر(5(2002 ، ریسک را اندازه گیري احتمال و مقدار نرسیدن به اهداف از قبل تعریف شده پروژه می داند و به طور عمومی ریسک برابر با نداشتن دانش از یک واقعه در آینده است.
استاندارد مدیریت پروژه آمریکا6 ، ریسک در پروژه ها را رویدادها یا وضعیت هاي ممکن الوقوع نامعلومی معرفی می کند که درصورت وقوع به صورت پیامدهاي منفی یا مثبت براهداف پروژه موثر می باشند. هر یک از این رویدادها یا وضعیت ها داراي علل مشخصی و نتایج و پیامدهاي قابل تشخیصی هستند که پیامدهاي این رویدادها مستقیما در زمان، هزینه و کیفیت مصوب پروژه موثر می باشد .[5]
-4 مفاهیم مدیریت ریسک
در سالهاي اخیر ساختارهاي مختلفی از سوي موسسات و کتب مختلف براي اجراي فرایند مدیریت ریسک ارائه گردیده است که در این مقاله به برخی از آنها اشاره می شود.
استاندارد مدیریت پروژه آمریکا، مدیریت ریسک را فرایند سیستماتیک در شناسایی، تجزیه و تحلیل و واکنش به ریسک پروژه تعریف می کند که به منظور بیشینه نمودن نتایج وقایع مثبت و کمینه نمودن احتمال وقوع یا اثر پیامدهاي ناگوار بر اهداف پروژه در6 مرحله به صورت زیر بیان می شود:
- برنامه ریزي مدیریت ریسک
- تبیین و شناسایی ریسک
- تجزیه تحلیل کیفی ریسک
- تجزیه تحلیل کمی ریسک
- برنامه ریزي واکنش به ریسک
- پیگیري و کنترل ریسک
در نمودار1، مراحل مدیریت ریسک از دیدگاه استاندارد مدیریت پروژه آمریکا نشان داده شده است ..[2]
استاندارد ایزو""10006:2003 چنین می گوید که مدیریت ریسک هاي پروژه با عدم قطعیت ها در سرتاسر پروژه سروکار دارد. این موضوع نیازمند یک رویکرد ساختار یافته است که بایستی در قالب طرح مدیریت ریسک مدون شود. هدف فرایندهاي مرتبط با ریسک حداقل کردن رخدادهاي منفی بالقوه و استفاده حداکثر از فرصت ها براي بهبود می باشد. همچنین عدم قطعیت ها به فرایندهاي پروژه یا محصول پروژه مرتبط میشود. فرایندهاي مرتبط با ریسک عبارتند از:
