بخشی از مقاله
چکیده
بهرهبرداران بخش کشاورزی اغلب با مخاطرههای طبیعی همچون خشکسالی، سرمازدگی، ریزگردها و ... مواجه هستند. طی سالهای اخیر گسترش روند تغییرات اقلیمی و به تبع آن افزایش مشکلات بخش کشاورزی، لزوم تدوین راهکارهای متناسب جهت افزایش توانایی مقابله بهرهبرداران را افزونتر نموده است.، لذا با عنایت به لزوم انطباق هر چه بیشتر راهکارها با شرایط منطقه ضرورت دارد که در این راستا از نظرات متخصصین هرمنطقه بهره گرفته شود. از این رو پژوهش حاضر، به روش کیفی و بهرهگیری از تکنیک دلفی با هدف شناسایی و اولویت بندی راهکارهای افزایش توان مقابله بهرهبرداران بخش کشاورزی و منابع طبیعی با تغییرات آب و هوایی انجام گرفت. جامعه مورد مطالعه در این پژوهش متشکل از متخصصین بخش کشاورزی - در زیر بخشهای تولیدات گیاهی، شیلات، منابع طبیعی، دامپروری، آب و خاک و امور عشایری - میباشد که با استفاده از نمونهگیری هدفمند تعداد 33 نفر از آنان به عنوان نمونه انتخاب شدند.
برپایه یافتهها و نتایج تحلیل، تعداد 63 راهکار توسط متخصصین بخش کشاورزی استان مطرح گردید که مهمترین این راهکارها شامل: استفاده از گونههای مقاوم و ارقام سازگار؛ افزایش سطح دانش و اطلاعات بهرهبرداران؛ اصلاح الگوی کشت؛ بهبود کیفیت تأسیسات انتقال آب، توسعه روابط بینالمللی جهت بهرهگیری از تجربیات سایر کشورها در مقابله با تغییرات اقلیمی و در نظر گرفتن مشکلات زیست محیطی در برنامهریزیها، اجرای کشتهای تلفیقی، مقابله با حفر چاههای غیر مجاز، استفاده از روشهای نوین آبیاری، تقویت ذخایر ژنتیکی، مهار سیلابها و اجرای طرحهای آبخیزداری، جلوگیری از ایجاد سدهای کارشناسی نشده، نظارت مناسب بر تخصیص آب در مواقع خشکسالی، افزایش اجرای طرحهای تحقیقاتی مقابله با تغییرات اقلیمی، تقویت کسب و کار در مناطق روستایی جهت جلوگیری از مهاجرت جوانان، ایجاد سامانه هشدار تغییرات اقلیمی میباشند.
مقدمه
با توجه به آثار گسترده و متقابل اقلیم با بخشهای مختلف تولیدی، عوامل زیست محیطی و جوامع انسانی، امروزه از تغییر اقلیم به عنوان یکی از مهم ترین چالش های زیست محیطی قرن بیست و یکم یاد میشود که پیامدهای جدی به دنبال دارد - ریدسما3 و همکاران، 2009؛ مک کرتی4 و همکاران، . - 2001 خشکسالی، بالاآمدن سطح آب دریاها، طوفانهای سهمگین، کاهش منابع آب شیرین، گرم شدن هوا، آتش سوزی جنگلها، بیابان زایی، افزایش .بیماریها و مهاجرت ازجمله پیامدهای تغییر اقلیم میباشد - خالدی و همکاران، . - 1394 اگرچه بخشهای مختلف اقتصادی اعم از کشاورزی، جنگلداری، آب، صنعت، گردشگری، انرژی و حتی بازارهای مالی و بیمه از تغییرات اقلیم متأثرند - حسینی، - 1392، اما از آنجا که بخش کشاورزی وابسته ترین بخش به اقلیم است و اقلیم تعیین کنندهی اصلی مکان، منابع تولید و بهرهوری فعالیتهای بخش کشاورزی است.
- مجمع بین المللی تغییر اقلیم5، 2007 ؛ تول6، 2004؛ هوپی7، 2005؛ کمفرت 8، 2007؛ خالدی و همکاران، - 1394، بیش از سایر بخشها در معرض تهدیدات ناشی از تغییرات آب و هوایی قرار دارد. افزون بر این، بخش کشاورزی سهم بالایی در اقتصاد کشورهای در حال توسعه دارد و از ارتباطات گستردهای با دیگر بخشهای اقتصادی برخوردار است، ضمن اینکه خود یکی از منابع تولیدکنندهی گازهای گلخانهای است.
مجموعهی این عوامل بررسی آثار تغییر اقلیم بر بخش کشاورزی و ارزیابی راهکارهای تطبیق و سازگاری با این تغییرات را به محور اصلی بحثهای سیاستی و پروژههای تحقیقاتی انجام شده در بسیاری از کشورها تبدیل کرده است - چانگ9، . - 2003 با این حال در غالب مطالعات صورت گرفته همچون - چانگ، 2003؛ تائو10 و همکاران، 2008؛ مولا11، - 2009 به اثرات تغییرات اقلیمی بر اقتصاد بخش کشاورزی - عملکرد، تولید و عرضه محصولات و درآمد کشاورزان - و راهبردهای تطبیق با این شرایط توجه داشتهاند.
علاوه بر این در بین پدیدهای مختلف ناشی از تغییر اقلیم - خشکسالی، سیلهای برق آسا، طوفانهای تندر، شکهای گرمایی، افزایش سطح آب دریاها، ذوب یخچالها و ... - نیز، کم آبی و خشکسالی به دلایلی همچون: خسارت با شدت و تواتر بیشتر، دربرگیری جمعیت بیشتر، ناملموس و بلندمدت بودن تأثیرات آن، تداوم و میزان خسارت حاصل از آن، بیش از سایر پدیدهها توجه پژوهشگران را به خود معطوف کرده است - کشاورز و همکاران، 1389؛ رضایی و همکاران، 1389؛ ابراهیمی خوسفی و همکاران، 1392؛ یعقوبی و پورمند، 1394؛ اژدرپور، 1394؛ زرافشانی، 2007؛ لیو12 و همکاران، 2008؛ سولح و گینکل 13، . - 2014
بر این اساس طی سالیان گذشته با توجه به تجارب زیادی که در اقصی نقاط دنیا در رابطه با خشکسالی به وجود آمده است، راهبردهای مختلفی برای مدیریت و مقابله با زیانهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی ناشی از این پدیده به ویژه در مناطق گرم و خشک، ارائه شده است. در این راستا کامپراگوا14و همکاران - - 2011، اعمال اقداماتی در جهت بهبود ظرفیت جامعه برای مقابله با خشکسالی و ارتقاء دانش و بینش کشاورزان و روستاییان، ایجاد سامانههای نظارت و هشدار دهندهی زود هنگام خشکسالی، بهبود فرآیندهای مشارکتی با حضور روستاییان و تمرکز بر مدیریت ریسک به جای مدیریت بحران را از جمله راهکارهای مقابله با خشکسالی پیشنهاد کردهاند.
رفع نیازهای اولیه، پرداخت یارانه، تنوع شغلی، بیمه خشکسالی، حذف واسطهها، ارائه خدمات حمایتی، تقویت صندوقهای محلی و حفاظت محیط زیست از طریق ترویج دانش و آگاهیهای عمومی، آموزش روشهای مصرف آب، ارائه برنامههای آموزشی در خصوص مدیریت بحران خشکسالی، تنظیم قوانین و تقویت نهادهای مرتبط و همچنین تأمین اعتبار لازم جهت مدیریت خشکسالی، تقویت دانش بومی مدیریت خشکسالی، مدیریت مناسب آبهای سطحی، کنترل بر استحصال آب، تنظیم عملیات کشاورزی بر اساس پیش بینیهای خشکسالی منطقه را از استراتژیهای اساسی مقابله با خشکسالی در مناطق روستایی عنوان نمودهاند. درمطالعهی جعفری و همکاران - - 1391 نیز استفاده از لوله برای انتقال آب، حمایت دولت از پروژههای آبیاری تحت فشار، احداث و تجهیز ایستگاههای پمپاژ آب، جلوگیری دولت از حفر چاههای جدید و توسعه بیمه خشکسالی محصولات زراعی و باغی، به ترتیب از اصلیترین راهکارهای بخش کشاورزی در مقابله با خشکسالی میباشد.
بوذرجمهری و جوانشیری - - 2015 نیز عدم کشت در اراضی دیم، کاهش کشت محصولات آبی، ایجاد مخازن ذخیره آب، پخش سیلاب، استفاده از کود حیوانی در مزارع و باغات، استفاده از کاه و کلش در اراضی آبی، تغذیه مناسب کانال اصلی، حذف رسوب از کانالها، کاشت درختان مقاوم به خشکی، افزایش دقت در تقسیم آب را از دیگر راهکارهای مقابله با خشکسالی میدانند. به کارگیری سیستم های آبیاری تحت فشار یا قطرهای، ترویج و توسعه سیستمهای آبخیزداری، انتخاب و اصلاح ارقام مقاوم به خشکی، استفاده از دانش بومی و تلفیق آن با دانش نوین در زمینه مدیریت خشکسالی و استفاده بهینه از بارندگیها جهت افزایش ذخیره رطوبت خاک نیز به عنوان مهمترین راهکارهای مقابله با خشکسالی در پژوهش کابلی و همکاران - - 1391 شناسایی شدهاند.
تغییر الگوی کشت منطقه و کشت مقاوم به خشکسالی، کشت محصولات در محیطهای بسته یا گلخانه، اجرای طرح بیمه دام عشایر از دیگر راهکارهای مقابله با خشکسالی میباشد - افروزه و همکاران، . - 1388 نوبخت و همکاران - - 1388 حفظ تنوع گیاهی در سطوح مختلف، تعیین شدت و زمان چرا، باقی گذاشتن بقایای گیاهی روی زمین، فروش دام، تغییر ترکیب گله - انعطاف پذیری ترکیب گله - ، به تأخیر انداختن چرا را به عنوان مهمترین استراتژیهای مقابله با خشکسالی در مراتع پیشنهاد نمودهاند. حسینی و همکاران - - 1392 نیز با توجه به پیامدهای تغییر اقلیم بر سود ناخالص بخش کشاورزی حوضه آبریز زاینده رود، اعمال راهبرد تغییر الگوی کشت - انتخاب الگوی کشت بهینه - و استفاده همزمان از راهبرد تغییر الگوی کشت و انتخاب استراتژی مناسب کم آبیاری را پیشنهاد نمودهاند .
در این پژوهش همچنین بهکارگیری سیاستهای مدیریت تقاضا - مانند قیمت گذاری مؤثر و اقتصادی آب - به عنوان راهکاری تطبیقی در مقابله با شرایط کم آبی و تغییر اقلیم و صرفه جویی در مصرف آب، کاهش فشار بر منابع آب و بخش کشاورزی و بهبود وضعیت مالی شرکت های آب منطقهای، پیشنهاد شده است. در این بین برخی از پژوهشگران همچون غلامی و علی بیگی - - 1393 به روشهای بومی مدیریت خشکسالی پرداختهاند . تغییر الگوی کشت، ذخیرهی علوفه، تغییر زمان کاشت و برداشت، تنوع معیشت، ترمیم جویهای آب و اصلاح شیوههای آبیاری را از جمله روش-هایی است که کشاورزان مورد مطالعه در این پژوهش به منظور سازگاری به کار میگیرند و از روشهایی مانند چرای مزارع خشک شده، خرید آب، کاهش تعداد دام، قطع درختان و نذر و نیاز کردن به منظور مقابله با خشکسالی استفاده میکنند.
مهرابیراد - بیتا - نیز آبیاری باغها به روش طشتکی، استفاده از پوشش نایلونی نهرها، عدم کاشت مزارع دیم، کاهش سطح زیر کشت محصولات زراعی آبی، احداث استخر ذخیره آب، پخش سیلاب جهت تغذیه سفرههای زیرزمینی، استفاده از کود حیوانی در مزارع و باغها، استفاده از کاه و کلش یا مالچ پلاستیکی، تغذیه مادر چاه قنوات، بیل زنی پای درختان، کاشت درختان مقاوم به خشکی، گل آلوده کردن آب آبیاری، اجرای طرحهای کوچک آبخیزداری، حمل آب با تانکر، احیای کانالهای عمومی، انتقال آب از طریق لوله، کاشت نباتات کم توقع به صورت هیرم کاری، انتقال آب از چاه به استخر ذخیره، برقی کردن چاههای آب، اهمیت دادن به تقسیم آب، استفاده از پودر سنگ پرلیت در کاشت پیاز، استفاده از کوزههای سفالی جهت آبیاری باغهای سیب و هرس سبز درختان سیب را از جمله روشهای بومی کشاورزان آذربایجان شرقی در مقابله با خشکی و خشکسالی اذعان نموده است.
