بخشی از مقاله
چکیده
آب به عنوان یک نعمت حیاتبخش الهی همواره مهمترین نقش را در بقاء و گسترش جوامع و تمدنهای بشری ایفا نموده و لزوم مدیریت مصرف شایسته و کارآمد آن ضروری میباشد. از این رو، حضور مسئولانه و فعال بهرهبرداران در مدیریت شبکه-های آبیاری میتواند سهم بهسزایی در مدیریت پایدار منابع آبی کشور داشته باشد. تحقیق حاضر که از نوع تحقیق کاربردی و به لحاظ نوع تحقیق توصیفی-همبستگی میباشد، با هدف شناسایی عوامل موثر بر تمایل بهرهبرداران به مشارکت در مدیریت شبکه آبیاری اراضی پایاب سد تیران و کرون در استان اصفهان انجام گرفته است.
جامعه آماری کلیه بهرهبرداران شبکه آبیاری اراضی پایاب سد تیران و کرون در استان اصفهان 2341 - نفر - که با استفاده از فرمول کوکران و روش نمونه-گیری تصادفی طبقهای چندمرحلهای تعداد 280 بهرهبردار انتخاب گردید. پس از انجام پیشآزمون ضریب پایایی تحقیق با استفاده از آلفای کرونباخ 0/88 بدست آمد. نتایج مطالعه نشان داد که بین تمایل به مشارکت و متغیرهای نگرش بهرهبرداران در مورد مشارکت در مدیریت شبکه آبیاری، میزان مالکیت اراضی، میزان درآمد کشاورزی، تعداد افراد تحت تکفل، شغل اصلی و جنسیت رابطه معنیداری وجود دارد.
مقدمه
آب یکی از ضروریترین نیازهای زندگی بشر میباشد. علیرغم اینکه دو سوم سطح زمین از آب پوشیده شده است، اما به دلیل محدودیتهای دستیابی به آب شیرین، مدیریت و برنامهریزی آب، یک مسئله حیاتی میباشد. این اهمیت به قدری است که بعضی از دانشمندان، جنگ آیندهی جهان را جنگ آب عنوان کردهاند - اسدی و همکاران، . - 2009 به بیان دیگر، آب عامل اصلی مناقشات و چالشهای جوامع در سطوح مختلف محلی و بینالمللی خواهد بود. از سوی دیگر، بخش کشاورزی مصرفکنندهی عمدهی آب استحصالی کشور بوده و در بسیاری از کشورهای در حال توسعه این بخش اصلیترین منبع درآمد اقتصادی کشاورزان بهشمار میرود - غنیان و همکاران، . - 1392
طبق آمارهای موجود، حدود دومیلیون هکتار از اراضی آبی کشور تحت پوشش شبکههای آبیاری مدرن و نیمه مدرن قرار دارد و این شبکهای آبیاری غالباً توسط وزارت نیرو، مدیریت و راهبری میشوند - جنگیمرنی و همکاران، . - 1390 اکنون در شبکههای آبیاری و زهکشی ایران، کشاورزان اغلب بدون داشتن سازمان مدیریتی و اجرایی معین، فقط به عنوان دریافتکننده خدمات، ایفای نقش می-کنند و شرکتهای آب منطقهای و پیمانکاران آنها در نقش دستاندرکار مدیریت شبکهها، خدمات موردنیاز بهرهبرداران را فراهم می-نمایند. در حالی که براساس رهیافت جهانی مدیریت مشارکتی آبیاری - PIM5 - ، بهرهبرداران آب، باید در قالب تشکلهای سازمانیافته و به عنوان متولی اصلی، نقش محوری را در مدیریت شبکههای آبیاری و زهکشی بر عهده بگیرند - قاضیمقدم و همکاران، . - 1388
با توجه به اینکه کشاورزان اصلیترین و مهمترین عامل در مدیریت مصرف آب هستند. بنابراین، هرگونه اقدامی در شبکههای آبیاری و زهکشی بدون توجه به نقش کشاورزان، اهمیت و بازدهی مطلوب نخواهد داشت Work bank, 2006 - ؛ بصیرزاده و همکاران، . - 1388 اجرای طرحهای آبیاری و زهکشی گام بزرگی در جهت استفاده بهینه از منابع آب کشور میباشد. این امر در صورتی که با مشارکت بهرهبرداران صورت گیرد، میتواند علاوه بر کاهش بار مالی دولت، تصدیگری دولت در بخش آب را کاهش داده و با انتقال مدیریت به مرور زمان، مدیریت حفظ، نگهداری و بهرهبرداری از منابع آب را به خود مردم واگذار نماید. مشارکت مردم در چنین طرحهایی باعث پذیرش آسان، کمکردن هزینهها، افزایش سرعت اجرا و پایداری طرحهای اجراشده میگردد .
- Borrini, 1996 - به عبارتی توسعه فیزیکی شبکههای آبیاری و زهکشی، بدون توجه به جامعه بهرهبرداران محلی پیامدی جز مشکل توامان کاهش راندمان آبیاری به کمتر از 30 درصد و تخریب و فرسودگی شبکهها نخواهد داشت - توتونچی و عمانی، . - 1389 بررسی جایگاه مشارکت مردمی در قوانین و مقررات مرتبط با مدیریت بهرهبرداری از منابع آب و خاک از گذشته تاکنون نشان میدهد که مشکلات اساسی مدیریت بهرهبرداری با گسترش وظایف تصدیگری دولت و توسعه طرحهای عمرانی و نادیدهگرفتن نقش مردم و با خروج تدریجی مردم از عرصه مدیریت آغاز و به چارهاندیشی در بازگرداندن مردم به عرصه مشارکت منتهی گردیده است.
آنچه مسلم است اینکه در بازشناسی زمینههای مناسب در بازگرداندن مردم به عرصه مشارکت تاکنون توفیق زیادی حاصل نشده است. توجه ناکافی به اصول، روشها و بهطورکلی فرآیند انتقال مدیریت، دلیل اصلی نارساییهای موجود میباشد. هرچند انتقال مدیریت توزیع آب به مردم امری ضروری است لیکن شناخت زمینهها و استفاده صحیح از بسترهای موجود از الزامات آن محسوب میگردد - افشار و زرافشانی، . - 1389 امروزه مشارکت و همیاری بهعنوان یکی از شالودههای اساسی توسعه پایدار، بیش از پیش مورد توجه سیاستگذاران قرار گرفته و یکی از ابزارهای اساسی و بسیار کارآمد پیشرفت و توسعه هرکشور تلقی میشود - امید و همکاران، . - 1388 کارشناسان الزامات و مولفههای مختلفی را برای استقرار و پایداری مدیریت مشارکتی آبیاری تبیین کردهاند که در ذیل به برخی از آنها اشاره میشود.
- 2007 - Monous مشارکت سازماندهی شده بهرهبرداران در مدیریت شبکه آبیاری را به عنوان راهی برای برونرفت از بحران مدیریت آبیاری در هند، ارزیابی کرده است و برای ارتقای نقش و جایگاه بهرهبرداران در مدیریت شبکههای آبیاری، تهیه برنامه عمل برای پیادهسازی مدیریت مشارکتی آبیاری، نهادسازی و تصویب قوانین و مقررات موردنیاز را موثر میداند. - 2013 - Panahi پنج عامل تاثیرگذار بر پایداری مشارکت بهرهبرداران در مدیریت شبکههای آبیاری را شامل: مسئولیتهای شفاف و روشن، سازگاری تاسیسات آبی با حقابهها و ظرفیتهای مدیریت محلی، وجود منابع مالی و انسانی کافی، ثبات و شفافیت حقابهها و وجود انگیزه لازم در تشکلهای کشاورزان جهت مشارکت در مدیریت شبکه آبیاری، شناسایی و ارائه کرده است.
افشار و زرافشانی - 1389 - در کرمانشاه مطالعهای را انجام داده و به این نتیجه رسیدند که متغیرهایی مانند وسعت دیمکاری، میزان تحصیلات، وضعیت تاسیسات آبیاری، نگرش نسبت به مدیریت شبکه آبیاری و سن بیشترین اهمیت را در تشخیص تمایل بهرهبرداران به مشارکت در مدیریت آبیاری داشتهاند. دباغی - - 1390 طی تحقیقی که با روش رگرسیون چندگانه انجام داده به این نتیجه رسیده است که بین میزان مشارکت و متغیرهای مستقل تعداد افراد تحت تکفل، میزان مالکیت اراضی، انگیزه بهرهبرداران، آگاهی از اهداف طرح، میزان درآمد و رضایت از عملکرد دستگاههای اجرایی رابطه معنیداری وجود دارد.
نوریپور و همکاران - 1395 - در تحلیل سازههای موثر بر مشارکت روستاییان در مدیریت و بهرهبرداری شبکه آبیاری و زهکشی دشت لیشتر به این نتیجه رسیدند که متغیرهای سرمایهی اجتماعی، نگرش نسبت به اثربخشی مشارکت، عوامل اجتماعی- فرهنگی، عوامل ساختاری، تجربهی کشاورزی، سابقهی مشارکت کشاورزان در طرحهای مشارکتی، رابطهی مثبت و معنیداری با مشارکت در مدیریت و بهرهبرداری از شبکهی آبیاری داشته است. همچنین نتایج حاصل از رگرسیون خطی چندگانه حاکی از آن است که متغیرهای عوامل ساختاری و تجربهی کشاورزی، حدود 44 درصد از تغییرات متغیر میزان مشارکت در شبکهی آبیاری و زهکشی را تبیین میکنند.
باتوجه به اینکه توسعه فیزیکی شبکههای آبیاری در کشورمان بدون توجه به بهرهبرداری و نگهداری شبکهها و مشارکت بهرهبرداران در این مورد صورت گرفته، در حال حاضر کارایی این شبکهها به حد پایینی رسیده است - امید و همکاران، . - 1388 دولت نیز علیرغم اینکه در برنامههای مختلف توسعه به جلب مشارکت بهرهبرداران تاکید داشته و وزارتخانههای جهاد کشاورزی و نیرو به دنبال تحقق این امر هستند، جلب مشارکت بهرهبرداران به کندی صورت گرفته و کارایی شبکههای آبیاری همچنان پایین است.
سد تیران و کرون واقع در اصفهان نیز یکی از طرحهایی است که در استان اصفهان اجرا شده و سازمان آب استان نیز به جلب مشارکت بهرهبرداران پایاب سد جهت ارتقای کارایی سد و شبکه و کاهش بارمالی دولت جهت نگهداری شبکه تاکید دارد. سوال اصلی این است که چه عواملی بر تمایل به مشارکت بهرهبرداران در مورد مشارکت در مدیریت و نگهداری شبکه آبیاری تاثیر میگذارد. این پژوهش به دنبال تبیین این عوامل است تا با تقویت نقاط مثبت و رفع محدودیتها موجبات مشارکت بیشتر بهرهبرداران را فراهم آورد.
روش شناسی
این تحقیق از نظر ماهیت، توصیفی- همبستگی، از نظر نحوه جمع آوری دادهها پیمایشی و از نظر هدف، از نوع تحقیقات کاربردی و به لحاظ تجزیه و تحلیل داده ها، تحقیق کمی محسوب می شود. ×جامعه آماری این پژوهش را کلیه بهرهبرداران شبکه آبیاری اراضی پایاب سد تیران و کرون در استان اصفهان - N=2341 - تشکیل دادند. در این تحقیق از روش نمونهگیری تصادفی طبقهای چندمرحلهای استفاده شد.
اساس این نمونهگیری به این صورت است که ابتدا برای اینکه روستاهای مربوط به تمام کانالهای موجود در شبکه آبیاری در اراضی پایاب شهرستان تیران و کرون استان اصفهان در نمونهگیری لحاظ شوند روستاهای مربوط به هر کانال در یک طبقه - گروه - قرار داده شدند. سپس متناسب با تعداد روستاهای تحت پوشش هرکانال در یک طبقه - گروه - قرار داده شدند. سپس متناسب با تعداد روستاهای تحت پوشش هر کانال، حدود 20 درصد از روستاهای تحت پوشش هر کانال با نمونهگیری تصادفی شدند در مرحله بعد متناسب با جمعیت هر روستا 35-50 کشاورز از هر روستا به صورت تصادفی انتخاب شدند بهطوری که در مجموع 280 نفر با استفاده از فرمول کوکران از جامعه آماری انتخاب شدند. ابزار تحقیق پرسشنامه بود که از سه بخش تشکیل شده بود.
بخش اول به سنجش نگرش بهرهبرداران نسبت به مشارکت در مدیریت شبکههای آبیاری، بخش دوم، تمایل به مشارکت بهرهبرداران در مدیریت شبکههای آبیاری اراضی و بخش سوم، ویژگی های فردی و حرفه ای بهرهبرداران اختصاص داشت. بخش اول و دوم پرسشنامه براساس طیف پنج قسمتی لیکرت از خیلی کم تا خیلی زیاد - در دامنه 1 الی - 5 سنجیده شد. متغیرهای مستقل و وابسته این تحقیق را به ترتیب ویژگی های فردی و حرفه ای - ×سن، تحصیلات، سابقه عضویت در باشگاه، سطح زیر کشت، شغل اصلی، میزان فعالیت در باشگاه و میزان درآمد سالیانه خانواده - ، نگرش اعضای باشگاه نسبت به نقش باشگاه در فعالیتهای توسعه روستایی؛ و تمایل بهرهبرداران به مشارکت در مدیریت شبکه آبیاری اراضی پایاب سد تیران و کرون تشکیل دادند. روایی محتوایی×ابزار تحقیق با استفاده از نظرات اساتید ترویج و توسعه روستایی دانشگاه تبریز و کارشناسان خبره سازمان آب منطقهای استان اصفهان، پس از چند مرحله اصلاح و بازنگری به دست آمد.
