بخشی از مقاله
چکیده
مصرف نهاده های شیمیایی و افزایش بحران های زیست محیطی، توجه به کشاورزی پایدار را بیش از پیش ضروری کرده است. دانش فنی کشاورزان و بهره برداران در زمینه کشاورزی پایدار نقش مهمی در شکل گیری رفتارهای زیست محیطی آن ها و حفظ و پایداری منابع تولید کننده دارد. از طرفی دانش فنی بهره برداران درباره مدیریت پایدار کشاورزی و منابع طبیعی در گرو روشها و تکنیکهای ترویجی می باشد. این تحقیق با هدف کلی رتبه بندی تکنیکهای ترویجی موثر بر دانش فنی بهره برداران درباره مدیریت کشاورزی پایدار از دیدگاه مروجان کشاورزی استان اردبیل با استفاده از روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی - - AHP صورت گرفته است. تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی بوده و برمبنای راهبرد پیمایشی در بین 30 نفر از مروجان و کارشناسان کشاورزی استان اردبیل به وسیله ابزار پرسشنامه اجرا گردید. تکنیکهای ترویجی در نظر گرفته شده در این تحقیق برای افزایش دانش فنی بهره برداران شامل 7 روش:
استفاده از نشریات،کتاب ها و مجلات، بازدید از طرح های موفق و مزارع الگویی، توصیه کشاورزان نمونه، شرکت در سخنرانی ها، آموزش های عملی، استفاده از برنامه های آموزشی- ترویجی رسانه ها - رادیو و تلویزیون - و شرکت در کلاسهای آموزشی- ترویجی می باشد. بر اساس نتایج بدست آمده روش های آموزش عملی و سپس شرکت در کلاسهای آموزشی- ترویجی بترتیب از بیشترین اهمیت برای افزایش دانش فنی بهره برداران برخوردار بوده است. توجه به روشها و تکنیکهای ترویجی موثر می تواند باعث ارتقاء و بهبود و اصلاح دانش فنی کشاورازان در زمینه مدیریت پایدار کشاورزی و منابع طبیعی گردد و در نهایت سلامت و تداوم تولیدات را به همراه داشته باشد.
واژه های کلیدی: دانش فنی کشاورزان، کشاورزی پایدار، تکنیکهای ترویجی، تحلیل سلسله مراتبی
مقدمه
در سال های اخیر، نگرانی هایی در سطح جهان درباره عواقب و اثرات جانبی برخی فعالیت های کشاورزی بر محیط زیست و جامعه ابراز شده است. در واقع عوارض زیست محیطی ناشی از اجرای برنامه های توسعه کشاورزی مبتنی بر انقلاب سبز در دهه 1970، بیابان زدایی شتابان، فرونشستن سفره های زیرزمینی، شورشدن آب ها، آلودگی آب های سطحی و فرسایش خاک که عمدتا" نیز در پی استفاده از ارقام پرمحصول همراه با مصرف آب زیاد، به کارگیری کود شیمیایی و سموم دفع آفات به وجود آمده بود باعث گردید تا به مبحث توسعه پایدار که دارای نگاهی روشن به آینده می باشد توجه گردد - کلانتری و شعبانعلی فمی، . - 1387 کشاورزی پایدار اصطلاحی است که در برگیرنده رهیافت های جدید کشاورزی در جهت حفاظت از محیط، حفظ منابع طبیعی، کاهش مصرف ترکیبات شیمیایی بالقوه سمی و افزایش استقلال مالی می باشد. کمیته فنی گروه مشاوران تحقیقات کشاورزی بین المللی، کشاورزی پایدار را اینگونه تعریف می کند، کشاورزی پایدار مدیریت موفق منابع کشاورزی است به منظور تامین نیازهای متغیر انسانی همراه با بقاء و بهبود کیفیت محیط و حفاظت منابع طبیعی - اسدی و نادری مهدیی، . - 1388
عناصر مختلفی برای بیان پایداری در کشاورزی مطرح می باشند که حتی از منطقه ای به منطقه دیگر متفاوت است. عناصر مطرح به منظور بررسی پایداری نظام زراعی شامل -1 حفاظت خاک با استفاده از محصولات پوششی، شخم عمود بر شیب، تناوب زراعی و حفظ بقایای محصولات زراعی . - Hayati & karami, 1999, Hosseini et al., 2007 - روشهای خاکورزی حداقل، استفاده از تناوب زراعی و کودهای دامی و سیستم های شخم حفاظتی صورت می گیرد و به عنوان یکی از مهم ترین عناصر پایداری محسوب می شود. -2 کیفیت آب که با کاهش مصرف مواد شیمیایی و استفاده از روشهای صحیح و مناسب آبیاری امکان پذیر است. -3 مدیریت تلفیقی آفات که با استفاده از روشهای بیولوژیک، زراعی، فیزیکی و شیمیایی و اثر متقابل عملیاتی می گردد - Omani & -4 . - Chizari, 2006 مدیریت موادغذایی که با استفاده از شیوه های مدیریتی مناسب در تامین نیازهای غذایی گیاهان و افزایش کاربرد منابع درون مزرعه ای نظیر کودهای دامی، محصولات لگومینوز و کودهای سبز منجر به کاهش هزینه تولید و افزایش سودمندی می شود - . - Alibegi, 2007
و در نهایت -5 جنگل زراعی که با تولید گیاهان زراعی علفی یکساله و چند ساله سازگاری خوبی دارد و با دامداری قابل تلفیق می باشد . - Roosta, 2000 - صاحبنظران بر این اعتقادند که بهره گیری از روشهای مطرح شده در گرو دانش و شناخت و آگاهی کشاورز از این روشها و اثرات آن بر واحد بهره برداری خود است. کشاورزی پایدار با منابع انسانی دانا به اصول و عملیات پایداری و توانا در کاربست آن نیازمند است. توسعه منابع انسانی مورد نیاز کشاورزی پایدار نیز از طریق آموزش و تلفیق مباحث پایداری در برنامه های ترویجی عملیاتی می شود. از آرمانهای ترویج کشاورزی، پشتیبانی بهره برداران روستایی در استفاده پایدار از منابع طبیعی قابل تجدید از طریق ارایه اطلاعات و برقراری ارتباطات با روستاییان است. نقش آموزشهای ترویجی کشاورزی در ارتقاء دانش کشاورزی پایدار مورد تاکید دانشمندان است . - Agbaje et al., 2007 -
مطالعات و پژوهش های مختلف نشان می دهد دانش کشاورزان در زمینه کشاورزی پایدار، یکی از عوامل مهم در شکل گیری رفتار آن هاست. دانش و اطلاعات، اعتماد، مهارت، توانایی و تجربه را برای کشاورزان به همراه می آورد. دانش و معلومات می تواند بر نگرش ها و نیت های رفتاری تاثیر بگذارد و به عنوان واسطه ای میان نگرش و رفتار عمل کند. دانش می تواند موجب تغییر در نگرش و در نهایت تغییر در رفتار فرد شود. دانش نقش مهمی در افزایش رابطه نگرش ها و رفتارهای زیست محیطی از طریق توانا ساختن افراد در امتخاب روش ها و فعالیت های پایداری ایفا می کند . - Rezaei-Moghaddam & Karami, 2006 - ترویج کشاورزی یکی از پیش شرط های اساسی برای دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی است. به طور کلی ترویج کشاورزی دارای دو هدف اساسی به شرح زیر است: -1 انتقال آخرین یافته ها و فناوری ها به کشاورز برای افزایش بهره وری کشاورزی-2 انتقال نیازها و مشکلات زارعین به مراکز تحقیقاتی برای افزایش تناسب تحقیقات کشاورزی با نیازهای جامعه روستایی. روشهای ترویجی به کلیه فعالیت ها و فنونی اطلاق می شود که مروجان برای ارتباط با مردم از آنها استفاده می کنند.
این روشها نشانگر راههایی هستند که در آن منابع ترویجی به منظور انتقال پیام ها با دریافت کنندگان آن مرتبط شده اند - شعبانعلی فمی، . - 1383 استفاده از تکنیکها و آموزش های ترویجی می تواند نگرش و رفتارهای زیست محیطی بهره برداران راتغییر دهد و حتی نگرانی آن ها دربارهء محیط زیست را افزایش دهد. سپس این تغییرات آن ها را آماده انجام دادن فعالیت های مناسب محیط زیست می کند. روستا و حاجی آبادی - 1391 - طی تحقیقی به بررسی روش ها و تکنیکهای تاثیرگذار بر دانش، نگرش و مهارت بهره برداران، درباره مدیریت پایدار منابع طبیعی - مطالعه موردی استان خراسان جنوبی - پرداختند. اطلاعات بدست آمده از این تحقیق بیانگر آن است که بین متغیرهای سابقه شرکت در دوره های آموزشی، آموزش های عملی، مشاوره با متخصصان، تماس با مروجان منابع طبیعی و سخنرانی های آموزشی و متغیر دانش فنی بهره برداران درباره مدیریت پایدار منابع طبیعی رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد.
داوودی و مقصودی - 1389 - طی تحقیقی مبنی بر بررسی دانش کشاورزی پایدار در بین سیب زمینی کاران شهرستان شوشتر دریافتندکه بین دانش کشاورزی پایدار و میزان پایداری رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد. ایشان به منظور دستیابی به پایداری بر افزایش فعالیتهای آموزشی و ترویجی تاکیدداشته و اتخاذ سیاست های همه جانبه را لازم و ضروری دانسته اند. صدیقی و روستا - 1382 - طی تحقیقی به بررسی عوامل تاثیرگذار بر دانش کشاورزی پایدار ذرت کاران نمونه استان فارس پرداخته اند. بر طبق یافته های ایشان بین دانش کشاورزی پایدار و میزان دسترسی کشاورزان به کانالهای کسب اطلاعات کشاورزی پایدار ذرت کاران رابطه ای نسبتا قوی و معنی دار وجود دارد.
دقت و توجه در مطالعات فوق بیانگر این است که رکن اصلی پایداری منابع طبیعی و کشاورزی، بهره برداران و نیروی انسانی شاغل در این بخش است. بنابراین هر گونه تغییر و تحول در این حوزه در گرو تحول نیروی انسانی درگیر در این بخش است و این تحول در نیروی انسانی امکان پذیر نیست مگر از طریق آموزش و آگاه سازی که آن هم مستلزم تحقیق و پژوهش در زمینه چگونگی ایجاد تحول است. از این رو تحقیق حاضر با هدف رتبه بندی تکنیکهای ترویجی موثر بر دانش فنی بهره برداران درباره مدیریت کشاورزی پایدار صورت پذیرفته است. تکنیکهای ترویجی در نظر گرفته شده در این تحقیق شامل: استفاده از نشریات، کتاب ها ومجلات، بازدید از طرحهای موفق و مزارع الگویی، توصیه کشاورزان نمونه، شرکت در سخنرانی ها، آموزش عملی، استفاده از برنامه های آموزشی- ترویجی رسانه ها - رادیو وتلویزیون - و شرکت در کلاسهای آموزشی- ترویجی می باشد که روشهای ذکر شده در جهت ارتقاء دانش فنی کشاورزان و اصلاح شیوه های کشاورزی در جهت دستیابی به پایداری کشاورزی می باشد.
منطقه مورد مطالعه
استان اردبیل در شمال غرب ایران قرار گرفته است. مساحت این استان 17813,23 کیلومترمربع می باشد . این استان از شمال با جمهوری آذربایجان، از شرق با استان گیلان، از جنوب با استان زنجان و از غرب به استان آذربایجان شرقی محدود شده است. حدود دو سوم استان اردبیل دارای بافت کوهستانی با اختلاف ارتفاع زیاد و بقیه را مناطق هموار و پست تشکیل می دهد. استان اردبیل طبق آخرین تقسیمات کشوری از 10 شهرستان، 29 بخش، 71 دهستان، 26 شهر و 1852 آبادی تشکیل یافته است - سایت مرکز آمار ایران - .طبق آخرین سرشماری عمومی کشاورزی سال 1393 دارای 670871 هکتار اراضی زراعی و 86655 بهره بردار می باشد. که از این مقدار 99878 هکتار به صورت آبی، 356307 هکتار به صورت دیم و 214686 هکتار بصورت آبی ودیم توام، زراعت می گردد - سایت مرکز آمار ایران - .
