بخشی از مقاله
چکیده :
آنچه در مبحث شهرسازی معاصر در قالب حفاظت و توسعه مطرح می شود، مبحث پایداری است که برخی کوششهای علمی را به سمت مطالعه سیستمی تر شهرها سوق داده است که هدف آن درک تعامل بین جنبه هایی از محیط ساخت و ساز شهر و پدیده های اجتماعی، اقتصادی و رفتاری است که به این محیط جان می بخشد. در این مقاله پس از تعریف پایداری، شهرهای سنتی ایران از نظر مفهوم پایداری مورد تحلیل قرار گرفته و ثابت شده مراکز شهرهای سنتی ایران با تعاریف امروزی در زمان خود شهر پایدار بوده اند .
در مرحله دوم دلیل اینکه این بافتها در شهرسازی امروزی به یکی از معضلات شهری تبدیل گشته اند ، بررسی شده و راهکارهای ممکن در راستای دستیابی به شهر پایدار مورد بررسی قرار گرفته است. روش گرد آوری مطالب در این مقاله، از نوع کتابخانه ای بوده و روش تحقیق از نوع توصیفی می باشد.
مقدمه:
در تعریفی که از توسعه پایدار در گردهمایی، UN در براتلند در 1987 به دست آمده توسعه پایدار نوعی توسعه شناخته شد که در مقیاسی به نیازهای بشر کنونی پاسخ گوید که امکاناتی که میتواند به نیازهای آیندگان پاسخ گوید را نابود نسازد و طراحی پایدار نوعی دخل و تصرف در محیط است که تلاش می کند تا راهحلهایی را ابلاغ نماید که با اهداف محیطی، اجتماعی و اقتصادی در یک نگاه کلنگر و در هم آمیخته به تعادلی دست یافته باشد که بتواند کیفیت برتری را برای زندگی نسل کنونی و میراث مناسبی را جهت آیندگان فراهم سازد.
بتلمک کارتی در ارتباط با اهداف سهگانه گفته شده در معماری پایدار - محیطی، اجتماعی، اقتصادی - به نکات زیر اشاره میکند :
-1 اهداف محیطی : ایجاد کیفیت محیطی برتر، قابلیت کاربرد مجدد، حذف زباله و بازمانده، مصرف مصالح کم دگرگونشونده، بازیافت مصالح، بازیافت آب از فاضلاب، حذف انتشار آلایندهها و....
-2 اهداف اقتصادی : ایجاد ارزشهای برتر، تقلیل هزینههای جاری، تقلیل مصرف انرژی، ارائه راهحلهای بدون نقص، روشهای با سهولت تولید، راهحلهای آینده نگر
-3 اهداف اجتماعی : امنیت، قابلیت انطباق، به خدمت گرفتن کیفیت، حذف فقر انرژیک، ایجاد عایق صوتی، برنامههای منعطف، زندگی توأم با سلامت، مراقبتهای خانگی، آموزش دائمی، تحویل در خانه، قابلیت انطباق و ....... ..
شهرهای شرقی- اسلامی که شهرهای ایران نیز جزء آنها به شمار میآیند- پیدایش آنها قدمتی هزاران ساله دارد و تا حدود زیادی تولد آنها به پیش از اسلام برمیگردد و از جمله میراثهای فرهنگی بشری هستند. این میراثهای فرهنگی، زمانی مهد تمدن و پویایی و نشاط بودند و با تعاریف امروزی میتوان ثابت کرد که از نظر اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی نمونهای از شهرهای پایدار به شمار میآمدند.
تقریباً کلیه شهرهای قدیمی ایران، بر اساس معیارهای اقلیمی شکل گرفتهاند. جهت باد، استفاده از تابش خورشید، مصالح بوم آورد، از عواملی هستند که در معماری سنتی ایران تأثیر بسزائی داشتهاند. به عنوان مثال اکثر راستههای شهرهای سردسیر ایران در خلاف جهت باد نامطلوب و در جهت باد مطلوب ساخته شدهاند. در شهرهای گرمسیر ایران جهتگیری راستهها به سمت باد مطلوب شهر بوده است تا از آن برای جریان هوا و تهویه استفاده شود.
نوع بافت شهرها در شهرهای ایران با توجه به نوع اقلیم متفاوت است. مثلاً در مناطق گرم و خشک برای ایجاد سایه بافتهای متراکم و در مناطق مرطوب بافتهای شهری پراکنده است. در شهرهای گرم مثل یزد از بادگیرها برای جذب باد و خنک کردن منازل استفاده میشده است.
اگر از جنبهای اقتصادی و اجتماعی موضوع را بررسی کنیم. در شهرسازی سنتی ایران مخصوصاً دوران اسلامی ترکیب معقولی بین مذهب - مسجد - ، اقتصاد - بازار - و حکومت - کاخ شاهی - و مناطق مسکونی میبینیم. مثلاً در شهر سنتی اصفهان، میدان نقش جهان به عنوان میدان عمومی شهر - فضای باز شهری - به حساب میآمده که در اطراف آن بناهای مهمی چون مسجد شاه، مسجد امام - کابری مذهبی - ، کاخ عالیقاپو - کاربری دولتی - ، مغازه های دور میدان - کاربری تجاری - و مدرسه صدرطلاب - آموزشی - را میبینیم از طرفی بازار بزرگ و قدیمی اصفهان نیز به این میدان منتهی میشده و در اطراف در محلههای امن و ساکت شهر، مناطق مسکونی قرار داشتند که کوچههای آنها به بازار بزرگ اصفهان منتهی میشده است، و در ضمن مناطق مسکونی شامل محلههای مختلفی بوده که درهر محله مرکز محله وجود داشته که به طور مستقل از بقیه محلهها دارای مسجد، مغازهها، محلی برای تجمع مردم و تبادل اطلاعات؛ حمام، آب انبار و … بوده است.
این ترکیب قوی در اکثر شهرهای سنتی ایران با اندکی تفاوت مشاهده میشود.به عنوان مثال در مجموعه تاریخی گنجعلی خان کرمان نوع دیگری از روابط عملکردهای مختلف را می بینیم - تصویر - 1 این میدان مستطیل شکل از سه طرف با راسته های بازار و از یک سمت با کاروانسرامحدود می شود، همچنین عملکردهایی همچون ضرابخانه، آب انبار و حمام گنجعلی خان به طور غیرمستقیم با میدان ارتباط دارند.
پس مشاهده میکنید که در شهرسازی ایران قدیم به سه فاکتور اساسی پایداری یعنی فاکتورهای اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی توجه بسزائی میشده است. به همین دلیل است که در شهرهای سنتی ایران هستههای قدیمی، از جمله میراثهای باارزش به شمار می آیند. در واقع بافت تاریخی کانون و هسته اولیه و آغازین شهر است و قلب تپنده تاریخ. حیات شهری بیش از چندین سده در بافت تاریخی در جریان بوده است و میتواند باز هم در جریان باشد به شرط آنکه با حفظ و احیای روشمند و برنامهریزی شهری بر پایه شناخت درست سازمان فضایی شهر، بتوان بافت تاریخی را زنده و پویا نگه داشت.
تصویر 1؛ الف - میدان گنجعلی خان کرمان ب؛ میدان نقش جهان اصفهان
امروزه بافت تاریخی شماری از شهرهای ایران با بحران بسیار جدی و فراگیر و رو به گسترش مواجه است. حال این سؤال مطرح است که این مشکلات در شهرهای ما از کجا شروع شد؟ مشکل اصلی در روند شهرنشینی معاصر نهفته است. شهری شدن به شیوهای برونزا و در حقیقت توسعهای برونزا که نه ناشی از نیازها و تحولات درونی بلکه برخاسته از نیازهای سرمایهداری جهانی بود. بر این اساس این بافتها با شرایط جدید از جمله دسترسی خودرو و خدماترسانی و ایجاد زیرساختها دچار مشکل شدند. و به تدریج از ارزش اجتماعی و اقتصادیشان کاسته شد و نهایتاً به بافت مسئلهدار تبدیل شدند. به هر حال پس از این دگرگونیها، محلههای قدیمی نسبت به محلههای پیرامونی دچار مشکلاتی در خدماترسانی و رفاه شهری شدند که با افول ارزش سکونتی این محلهها همراه بود.
به طور کلی عدم توجه به سازمان فضائی بافت تاریخی در تدوین برنامههای جامع و تفضیلی، فقدان دانش و آگاهی درباره ارزشهای فرهنگی و اقتصادی بافتهای تاریخی، تمرکز فعالیتهای مهم و حیاتی اقتصادی و فرهنگی شهر در بافت جدید و مدرن، تغییر ساختار و فضای محله های تاریخی متناسب با عرضه خدمات شهری و مهاجرت و اسکان مهاجران و طبقه کمدرآمد در بافت تاریخی، همگی عوامل تهدید و تخریبی به شمار میروند که بافتهای تاریخی را به خرابههایی عظیم و بزرگ یا محلههایی پست در مرکز و هسته شهرها تبدیل می کنند این گونه است که مردم از زندگی در بافت تاریخی گریزاناند.
حال این سؤال مطرح است که آیا می توان این بافتهای فرسوده ولی ارزشمند، را احیاء کرده و حیات اقتصادی، فرهنگی، که شایسته چنین میراثی است را به آنها بازگرداند.
بافت قدیمی شهرها چه مشکلاتی برای مدیریت شهری و شهرداریها دارند و در حقیقت چه مشکلی برای کل شهر دارند.
- عمدهترین مسئله این است که خدمترسانی به این محلهها که روز به روز شکل متنوعی به خود میگیرد دچار مشکل است.
- تجمع فقر و ناهنجاری و کاهش ارزش زندگی در این محلهها
- آسیبپذیری بافت در برابر زلزله
- رکود اقتصادی- اجتماعی در این محلات
مهمترین ابعاد بافت قدیم در شهرها عبارتند از :
-1 وجود مرکزیت همیشگی برای وحدتبخشی به تمام پیکره شهر که ضامن زندگی روان و سالم شهری است.
-2 بافت قدیم باارزش کالبدی، تاریخی و فرهنگی نهفته در خود بهترین نشانه هویت شهری است.
-3 حیات و رشد بافت قدیم مانع فرسودگی شهر از درون و همچنین توسعه بیرویه آن میگردد.
4 بافت کهن شهرها به دلیل جایگاه خود در مرکزیت شهر از بهترین محدودهها برای تمرکز خدمات تجاری، اداری، سیاسی و اقتصادی به شمار میروند.
راهبردهای بازسازی
تقابل بین رشد سریع شهرها و بافتهای قدیمی شهری بخصوص در شهرهای شرقی اسلامی بسیار مشهود است این مسأله به نوبه خود زمینه چالشی را برای دستیابی به آن دسته از راهحلهای برنامه ریزی شده فراهم می کند که بافت تاریخی خاص شهرها را نابود نکند و آنها را ویران نسازد. بلکه خلاقانه دوباره آنها را کشف و قابل استفاده سازد تا عملکردهای جدید را همگام با زمان ممکن کند.
