بخشی از مقاله
چکیده
به نظر می رسد، مفاهیم توسعه پایدار، به خوبی با اهداف و مقاصد شهرسازی نوین، سازگار باشد و بنابراین، بتوان به عنوان وسیله مؤثری برای تحقق اهداف پایداری، از آن استفاده نمود. مقوله توسعه شهری پایدار، در سال های اخیر، به عنوان یک موضوع مهم علمی، در کلیه جوامع، مطرح بوده و بخش وسیعی از ادبیات توسعه شهری را، به خود اختصاص داده است.
در این راستا، ابعاد مختلف توسعه پایدار از زوایای متفاوت، مورد بررسی، تجزیه و تحلیل و ارزیابی، قرار گرفته و در قالب دیدگاه های مختلف، راهکارهایی نیز اندیشیده شده است. در این مقاله، سعی می شود پس از مروری بر مبدأ و منشأ مفهوم پایداری، تعاریف و اهداف پایداری و شناخت کاربرد مفهوم پایداری در شهرها، راه ها و زمینه های تحقق عملی پایداری در توسعه شهری، مورد بررسی قرار گیرد. روش این پژوهش، مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای است و رویکردی توصیفی دارد. نتایج بدست آمده از این پژوهش، با هدف توسعه شهری پایدار، به بررسی کاربرد مفهوم توسعه پایدار در شهرهای کشورهای در حال توسعه پرداخته و فرآیندهایی جهت تحقق توسعه شهری پایدار در این کشورها، پیشنهاد خواهد شد.
-1 مقدمه
ویژگی های جوامع شهری امروزی سبب ناپایداری انسان هاو محیط زیست - محیط طبیعی و محیط مصنوع - گردیده است. جامعه انسانی و مدنی امروز با وجود مسائلی از قبیل فقر و بی عدالتی، فردگرایی، طمع گرایی، از هم پاشیده شدن روابط اجتماعی، ناپایداری خانواده، آهنگ زندگی روزمره ناموزون و نامتعادل، از بین رفتن هویت شهری، از بین رفتن ثروت های طبیعی و فرهنگی، کاهش مشارکت عموم در فرآیند تصمیم گیری، آسیب پذیری انسان ها و محیط شهری ناشی از حوادث طبیعی و انسانی - زلزله، سیل و ... - ، آلودگی زیست محیطی، تصادفات رانندگی، بزهکاری و جنایت و ... - ، عدم وجود آسایش محیطی در فضاهای زیستی، مصرف بی حد و حصر انرژی و استفاده غیر منطقی از منابع تجدید ناپذیر و ... مواجه می باشند. تا سال 2015 جمعیت شهری جهان به 3/9 میلیارد بالغ خواهد گردید. قرن بیست و یکم قرن شهر و شهرنشینی خواهد بود.
بیشترین رشد شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه صورت می گیرد. در حال حاضر نیز انسان در جستجوی شهر ایده آل است که زمینه توسعه پایدار را فراهم نماید. چنان که در کنفرانس 1992 میلادی سازمان ملل متحد درباره محیط و توسعه، بیانیه ریو توسط 150 کشور امضاء شد و در آن اصولی برای دستیابی به توسعه پایدار معین گردید، توسعه ای که نیازهای انسان امروز را برآورده نماید، بدون اینکه توانایی نسل های آینده را برای دستیابی به آرزوها و نیازهایشان از هم ببرد.
-2 مبدأ و منشاء پایداری
فعل "6XVWDLQ" از سال 1290 میلادی در زبان انگلیسی بکار گرفته شده و از ریشه لاتین "6XE" و "WHQHUH" به معنی "نگهداشتن" و یا "نگهداری کردن" گرفته شده است. لغت نامه آکسفورد، سابقه صفت "6XVWHQDEOH" را به حدود 1400 و شکل جدید آن را به 1611 ذکر کرده است. لیکن به نظر می رسدواژه، پایداری عمدتاً تا این اواخر در زمینه های قانونی بکار گرفته شده بود. معانی و اشکال دیگری از واژه "6XVWDLQ" طی قرن ها وجود داشته، لیکن تنها در این چند دهه اخیر است که واژه "پایداری" با معنی کنونی آن یعنی " آنچه که می تواند در آینده تداوم یابد" کاربرد پیدا کرده است. در فارسی کلمات پایا به معنی ثابت، باقی و پاینده، پابرجا به معنی استواری، ثابت، پایدار به معنی پابت، با ثبات، دائم، باقی، استوار، استوار، پایدار، پابرجا، جاویدان، بادوام، مدام، برقرار، پایداری به معنی مقاومت، قالب، استقامت و ماندگار به معنی پایدار، بادوام، ماندنی - مقابل رفتنی - بکار رفته است که از همه متداول تر کلمه پایدار و پایداری است
کاملاً روشن نیست برای اولین بار چه کسی واژه " توسعه پایدار" را به مفهوم کنونی آن بکار برده است. ولی بنظر می رسد که این واژه یکی از واضح ترین مفاهیمی باشد که بخوبی آنچه را که در ذهن و اندیشه بسیاری از مردم است بیان می کند و به همین علت این واژه به سرعت فراگیر شده و کاربرد عمومی پیدا کرده است. پیدایش مفهوم پایداری در دهه 1970 را می توان نتیجه رشد منطقی آگاهی تازه ای نسبت به مسائل جهانی محیط زیست و توسعه دانست که به نوبه خود تحت تأثیر عواملی همچون نهضت های زیست محیطی دهه 60، انتشار کتابهایی نظیر محدودیتهای رشد و اولین کنفرانس سازمان ملل در مورد محیط زیست و توسعه که در سال 1972 استکهلم برگزار گردید قرار گرفته بود. البته مفهوم پایداری ریشه در عرفهای قدیمیتر زیست محیطی خصوصاً روشهای " بهره برداری پایدار" در مدیریت جنگل که در قرن نوزدهم توسط جنگل شناسان آلمانی تدوین گردیده نیز دارد.
پس از جنگ جهانی دوم آثار متعددی از طرفداران محیط زیست نظیر کتاب برجسته ویلیام ووگت تحت عنوان "مسیر بقاء" - 1948 - ، "کره غصب شده ما" - 1948 - از فیرفیلداسبورن، "بهار خاموش" - 1962 - از راشل کارسون و "دایره بسته" - 1971 - از باری کامونر همگی زنگ خطر وضعیت اکولوژیکی زمین را به صدا درآورده و تلاش کردند بین بروز مسائل اکولوژیکی و الگوهای رایج توسعه صنعتی رابطه ای برقرار کنند. رویدادهای خاصی نیز باعث بروز حساسیت هایی در مورد مباحث توسعه گردید. از جمله تحریم نفتی 1973 که طی آن میلیونها نفر در کشورهای صنعتی متوجه شدند که مصرف سوختهای فسیلی توسط آنها نمی تواند برای همیشه ادامه یابد.
منتقدین اجتماعی، آینده گراها، طرفداران حقوق زنان و نویسندگان عصر جدید با به انتقاد کشیدن مفاهیم رایج توسعه و پیشنهاد پارادایم هایی که به جای ارزشهای متداول منفعت طلبی و پیشرفت اقتصادی بر ابعاد معنوی، طبیعی و انسانی تأکید داشته باشد، زمینه را برای مباحث پایداری فراهم ساختند. در عین حال روانشناسان اجتماعی، راههایی را خاطرنشان ساختند که در آنها توان انسان توسط محیط اطراف شکل می گیرد و امکان این شکل گیری در آینده در جهت سالم تری وجود خواهد داشت. معنی چنین کاری این است که در صورت وجود شرایط مناسب، مردم و شاید کل جامعه بتوانند در جهت یک حیات آگاهانه تر، مهربانتر و پایدارترتکامل پیدا کنند.
با انتشار گزارش کمیسیون برانتلند در سال 1987 تحت عنوان "آینده مشترک ما" و "کنفرانس سران زمین" سازمان ملل در 1992، موضوع توسعه پایدار در سرتاسر جهان وارد جریان اصلی خود شده و برنامه های "شهر پایدار" در بسیاری از نقاط جهان، پدیدار شد. برخی از این برنامه ها بر اثر فعالیت های مردمی، بعضی به ابتکار شهرداریها، برخی با استفاده از حمایت های دولتی و بالاخره تعدادی نیز با استفاده از تسهیلات چندجانبه نظیر جامعه اروپا، بانک جهانی و سازمان ملل شکل گرفتند.
کنفرانس "هابیتات دو" سازمان ملل در سال 1996 در شهر استانبول ترکیه تحت عنوان "کنفرانس سران شهر" برگزار شد، گامهای کند ولی مهمی در جهت ایجاد وفاق جهانی در مورد چگونگی کاربرد دستورالعمل پایداری در شهرسازی برداشت. گزارشهای ملی کشورها همچون گزارش توسعه پایدار در آمریکا در سال 1996 در صدد برآمدند راههای تحقق توسعه پایدار را برای هر یک از کشورها مشخص نمایند. طی دهه 1990 دانشگاهیان و محققین در زمینه هایی چون شهرسازی، شروع به انجام تحقیقاتی درباره موضوع کردند. گرچه اجرای واقعی برنامه های پایداری امری مشکل بنظر می رسد، لیکن استمرار و گسترش این مفهوم طی بیش از سه دهه، حاکی از آن است که پایداری مفهومی است که همواره بر اهمیت آن افزوده شده و ابعاد گسترده تری پیدا می کند
-3 شهر پایدار
شهر پایدار - Sustainable City - ، به شهری اطلاق می گردد که به دلیل استفاده اقتصادی از منابع، اجتناب از تولید بیش از حد ضایعات، و بازیافت آن ضایعات تا حد امکان و پذیرش سیاست های مفید در درازمدت، قادر به ادامه حیات خود باشد. از مشخصات شهر پایدار در مقابل شهرهای نوگرا، وجود حجم زیاد ورودی در مقابل حجم زیاد خروجی است. برنامه ریزان شهر پایدار باید هدفشان را بر مبنای ایجاد شهرهایی با ورودی کمتر انرژی و مصالح و خروجی کمتر ضایعات و آلودگی، متمرکز کنند
به نظر بحرینی - 1376 - شهر پایدار شهری است که دارای آن چنان پایه اقتصادی باشد که نه تنها کمترین اثر نامطلوبی را بر محیط زیست نداشته باشد، بلکه در احیا و ارتقای کیفیت آن نیز مؤثر باشد. به عبارت دیگر، شهر پایدار شهری است که ورای راه حل های محدود و متعارف، مسائل اجتماعی و زیست محیطی را مورد توجه قرار داده آنها را با یک دید وسیع و جامع بنگرد
همچنین شهر پایدار شهری است که تنوع در آن وجود داشته مورد حمایت قرار گیرد و تفکیک و جدایی فضای بارزی در گروههای درآمدی و اجتماعی وجود نداشته باشد و کلیه افراد و گروهها به خدمات و تسهیلات اساسی دسترسی داشته، ساکنان آن دارای موقعیت های برابر باشند
بنابراین شهر پایدار شهری است که از نظر رشد و توسعه اقتصادی، درآمدزایی و اشتغال بتواند نیازهای شهروندان را برآورده سازد و از لحاظ زیست محیطی به وضعیت بهداشتی و سلامت شهرنشینان توجه نموده و مسائل و مشکلاتی از نظر آلودگی هوا، آب و فضاهای سبز و تفریحی و گذران اوقات فراغت و غیره نداشته باشد. از سوی دیگر، شهر پایدار شهری است که به جنبه های کالبدی و فیزیکی شهر یعنی توسعه بهینه آینده شهر به ویژه در بخش مسکن توجه داشته و از نظر کاربری های شهری هماهنگ و منسجم عمل نموده و مشارکت شهروندان را در حل تمامی مشکلات شهری دارا باشد و توسعه ای پایدار از پایین به بالا جهت امر برنامه ریزی و مدیریت شهری در سطح محلات و مناطق شهری داشته باشد و فرهنگ شهرنشینی و شهرگرایی - تولید، توزیع و مصرف - در سطح شهر به وضوح دیده شود و در نهایت شهر پایدار باید شهری باشد برای همه شهروندان . یک شهر پایدار شهری است که با مصرف کمتر و صرفه جویی بیشتر از نظر زیست محیطی نیازهای شهروندان را تامین نماید.
عزیزی - 1380 - می گوید، شهر پایدار شهری است که در آن بهبود در عدالت اجتماعی شروع و امکان زندگی با کیفیت مطلوب، تحقق یابد. همچنین فرم شهر پایدار، فرمی است که در آن منابع کمتری از جمله انرژی مصرف شود. شبکه های شهری کارا و رقابتی بوده و قابلیت بالا برای زندگی انسان را دارا باشند
حقیقت این است که نمی توان شهر پایدار را با دقت و وضوح تصویر کرد تا در نتیجه راهکارهای دستیابی به آن را مشخص ساخت.
