بخشی از مقاله
چکیده :
در چارچوب دکترین جدید توسعه شهری، برای غلبه بر چالشهای پیش روی در آستانه هزاره سوم، »پارادایم توسعه پایدار«، رویکرد مبنایی در برنامه ریزی توسعه شهری تلقی شده است. در چارچوب این رویکرد، اجتماعات شهری و انسان شهرنشین با زمین زیر پایش به گونه ای توأمان و یکپارچه مورد توجه قرار میگیرند؛ زیرا پایداری فضای شهری ناظر بر ایجاد توازن میان انسان،ابعاد زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی است.
ناپایداری توسعه جوامع بشری در دو قرن اخیر افزایش نابسامانی های زیست محیطی و پیامد های زیان بار آن و تنزیل کیفیت زندگی انسان در تمامی وجوه ، رهیافت توسعه پایدار را به عنوان مهم ترین موضوع دهه آخر قرن بیستم مطرح می سازد . اما به طور عمده به علت تمرکز پیوسته رو به رشد جمعیت و فعالیت های اقتصادی و خدماتی در مراکز شهری، به ویژه در کشور های کمتر توسعه یافته، این امر اهمیت و توجه بیشتری را به خود جلب کرده است. بدون شک بحث از پایداری و توسعه پایدار بدون توجه به شهرهاو شهر نشینی بی معنی خواهد بود. نوشتار حاضر به بررسی تعاریف ، مفاهیم و مبانی توسعه پایدار شهری پرداخته است و درقالب دیدگاه های مختلف، راه کارهایی اندیشیده شده است.
مقدمه :
به ع لت تمرکز پیوسته رو به رشد جمعیت و فعالیت های اقتصادی در مراکز شهری به ویژه در کشور های کمتر توسعه یافته، پایداری توسعه شهری بیشتر مورد توجه قرار گرفته است . - Drakakis,1996:p3 - توسعه پایدار، اهداف متعددی را دنبال می کند که محدود به زمان و مکان نیستند مشخصات کلیدی این اهداف ، عدالت بین نسل ها ، از نظر اجتماعی ، جغرافیایی و اداره جامعه و حفاظت از محیط های طبیعی و زندگی در چارچوب ظرفیت تحمل آن ، استفاده حداقلی از منابع غیر قابل تجدید ، بقای اقتصادی ، تنوع ، جامعه خوداتکاء، رفاه فردی و رفع نیاز های اساسی انسان بیان شده است . - Maclaren,1996:184 - فرایند دستیابی به توسعه پایدار شهری تا حدودی ناشناخته است. ما فقط این نکته را می دانیم که طرح ها در این زمینه باید سلامت اقتصادی ، اجتماعی و محیطی شهر را تامین کند و این وظیفه تنها با نزدیک شدن هر کدام از این موضوعات در مقیاس های مختلف انجام می گیرد .
بیان مسئله
طی صد سال اخیر ، شهر ها درصد زیادی از جمعیت جهان را به سوی خود جذب کرده اند. برای اولین بار در تاریخ تعداد کسانی که در شهرها زندگی می کنند، به همان اندازه افراد ساکن در بیرون از شهر ها رسیده اند .پیش بینی سازمان ملل برآورد کرده است که تا سال 2030 میلادی بیش از 60درصد مردم جهان در نواحی شهری زندگی خواهند کرد. با وجود این که شهرها تنها 2 درصد از سطح زمین را اشغال کرده اند ، آنها بیش از نیمی از جمعیت جهان را د راختیار دارند که با نرخی حدود 55 میلیون نفر در سال ، در حال افزایش است .آنها منابع جهان را مصرف کرده و اصلی ترین تولید کننده ضایعات در جهان هستند.
شهرها به دلیل نیاز به انرژی و خوراک به ساختارهای بزرگ انگلی تهی کننده و تحلیل برنده جهان تبدیل شده اند ، مصرف کنندگان بی رحم، آلوده کنندگانی بی مروت و سر سخت . - Egger,2006:p2 - ناپایداری توسعه جوامع بشری در دو قرن اخیر - پس از انقلاب صنعتی - و پیامد های زیان بار آن که تابعی از متغیر های جمعیت ، سرانه و الگوی مصرف می باشد . توجه به اصل پایداری را هر چه بیشتر مورد تاکید قرار می دهد .
با بروز ضایعات زیست محیطی و کاهش سطح عمومی زندگی ، به ویژه در جوامع شهری طی دو دهه گذشته ، رهیافت توسعه پایدار به عنوان مهم ترین موضوع دهه آخر قرن بیستم،از سوی سازمان ملل مطرح شد - بارو،1376؛ص. - 96و مفهوم توسعه پایدار از اوایل دهه 1980، که ده سال رشد لگام گسیخته به نام " توسعه" در قالب افت کیفیت زیست محیطی در مقیاس جهانی بروز کرد، هم در نوشتگان زیست محیطی و هم در حوزه های توسعه چیرگی یافت. " توسعه پایدار " عبارت کلی مبهم و رایجی است که تلاش می کنداز طریق پرداختن به رابطه پیچیده بین محیط زیست و توسعه، نگرانی های فزاینده درباره آینده سیاره زمین را در برگیرد - نصیری ،1388 :ص. - 189 توسعه پایدار شهری ، پدیده ای با ابعاد گسترده و پیچیده است که در رشد و تکوین شهر ها تاثیرگذار بوده ، عوامل اقتصادی ، اجتماعی ، زیست محیطی و اکولوژیک را مورد توجه قرار می دهد.
آنچه امروزه مهم است آگاهی از نقاط قوت و ضعف ابعاد اجتماعی – اقتصادی ، زیست محیطی و اکولوژیک توسعه است ، که می تواند عامل مهمی در جهت رفع مشکلات و نارسایی های موجود برای نیل به رفاه اقتصادی و سلامتی اجتماعی و دستیابی به توسعه پایدار و در نهایت عدالت اجتماعی باشد - حکمت نیا و موسوی ،1385 :ص. - 35 دراین مقاله سعی شده است اهداف ، ابعاد ، اصول توسعه پایدار شهری و دیدگاه های مربوط به آن بیان شود و سپس به ویژگی ها و خصوصیات یک شهر پایدار و سالم پرداخته شود و در نهایت راهبرد و نقش برنامه ریزان در توسعه پایدار شهری مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است .
مفهوم توسعه :
توسعه - DEVELOPMENT - ایده و تمرینی است که از اوایل قرن نوزدهم به وجود آمده است . این مفهوم با ایده و پیشرفت تفاوت دارد . - cowen&shenton,1996:p1 - اکثر نظریه های توسعه به صورت روشن و یا ضمنی »توسعه « را تغییرات اساسی در ساختار جامعه می دانند ، تغییراتی که موجب افزایش ظرفیت های تولیدی ، بهبود شرایط زندگی و توزیع ثمره های آن در جامعه می گردد . اختلاف اساسی دیدگاه های نظری بیشتر در شکل ساختار مناسب، مکانیسم موثر برای ایجاد تغییرات و شاخص های تعیین کننده این تغییرات است، هر چند در ابتدا مکتب نوسازی از الگوی ساختار ایجاد شده در کشور های صنعتی برای بیان مفهوم توسعه استفاده کرد و نظریه پردازان این مکتب هر یک به بخشی از این ساختار که از نظر آنها نقش موثرتری را در تسریع فرآیند توسعه داشت پرداختند و شاخصهایی را هم ارائه کردند.
مراحل طبیعی توسعه ، به ترتیب عبارتند از : تجدید یا نوسازی ، گسترش ، تمرکز و تجزیه. در دنیای امروز تخریب و احیاء همزمان اتفاق می افتد - شکویی و موسی کاظمی،1379 :ص. - 4 توسعه یک مفهوم کیفی را مشخص می کند و می توان آن را معادل با افزایش کیفیت زندگی دانست که مسائلی مانند بهداشت ، آموزش ، رفاه ، آزادی حق بیان ، حقوق و غیره را در بر دارد - دلیر،1380 :ص . - 93 توسعه را می توان تکامل سطح زندگی و رسیدن به شرایط آرمانی در حوزه ی اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی دانست که تحقق مفاهیم آزادی ،عدالت، پویایی اجتماعی ، توسعه انسانی و رشد اقتصادی ، سیاسی را به همراه می آورد و شرایطی نوین را برای پویایی و تحقق عدالت اجتماعی فراهم می کند - زاهدی اصل،1381 :ص. - 5
پایداری :
فعل “sustain” از سال 1290 میلادی در زبان انگلیسی به کار گرفته شد و از ریشه لاتین “tenere” و “sub” به معنی »نگه داشتن « و یا» نگهداری کردن« گرفته شده است . پایداری به معنای فرایند قابل تکرار می باشد مفهومی است که بیشتر به عنوان اندازه ارزش یک روش به کار برده می شود . پایداری در معنای وسیع خود به توانایی جامعه ، اکوسیستم یاهر سیستم جاری برای تداوم کارکرد در آینده نامحدود اطلاق می شود.
بدون اینکه به طور اجبار در نتیجه تحلیل رفتن منابعی که سیستم به آن وابسته است یا به دلیل تحمیل بار بیش از حد روی آنها به ضعف کشیده شود - زاهدی و نجفی،:1385ص. - 33 پایداری با وجود شعارهای اساسی و فراگیرش گه جهانی می باشد و مسئله حفظ زمین را هدف قرار می دهند، است. از سوی دیگر، رویکرد های محلی را توصیه می کند و شعار جهانی فکر کنید،اما منطقه ای عمل نمایید را مورد بررسی قرار می دهد - احمدی ،1382 :ص. - 3
بنابراین شرایط اصلی پایداری عبارتند از:
سیستم ها باید با شرایط محلی و زیست محیطی سازگار باشند؛
سیستم ها باید با نیازهای آتی و اهداف مورد نظر قابلیت سازگاری داشته باشند؛
سیستم ها باید نسبت به تغییرات،انطباق پذیری کافی داشته باشند و در صورت تخریب سیستم در اثر وقوع حوادث ناخواسته با صرف کمترین هزینه ترمیم شوند؛
گسترش سیستم ها نباید باعث وارد آوردن آسیب به سیستم های حافظ زندگی انسان مانند آب وهوا ، خاک و سیستم های بیولوژیکی شود؛
