بخشی از مقاله
چکیده
تناسب بندي اراضی کشاورزي شرایط را براي استفاده بهینه از منابع موجود در هر منطقه براي تولید مناسب را فراهم میکند؛ بنابراین این تحقیق جهت تناسببندي اراضی زراعی استان لرستان بهکمک سامانه اطلاعات جغرافیایی - GIS - و تحلیل سلسله مراتبی - AHP - طراحی و انجام شد. ابتدا اطلاعات اقلیمی بارش، دماي حداقل، حداکثر و متوسط درازمدت از ایستگاههاي سینوپتیک استان لرستان تهیه گردید و لایه رستري آنها بهکمک روش میانیابی فاصله معکوس وزندار - IWD - در محیط ArcGIS10.5 تولید شد.
وزن هر لایه بهکمک AHP تعیین گردید و با روي همگذاري لایههاي وزندار شده لایه نهایی تناسببندي تولید شد. سپس لایه عوامل اقلیمی و لایه نهایی بهپنج طبقه خیلیمناسب، مناسب، متوسط، ضعیف و خیلی ضعیف تقسیم شدند.
نتایج نشان داد 144648/99 هکتار - 50/07 درصد - از اراضی زراعی این محدوده در طبقه متوسط، 133986/96 هکتار - 46/38 درصد - در طبقه ضعیف و 10278/09 هکتار 3/56 - درصد - در طبقه مناسب قرار گرفت و سایر طبقات فاقد سهم بودند. تناسببندي عوامل اقلیمی نشان داد دماي حداقل و دماي متوسط بیشترین محدودیت کشت گیاه باقلا در سطح مورد مطالعه را ایجاد کردند. نتیجه کلی از این تحقیق حاکی از توجه به انطباق مراحل نموي مقاوم به سرماي گیاه باقلا با زمانهایی که دما پایین و محدودکننده میباشد.
مقدمه
گیاه باقلا بهدلیل سازگاري بالا به شرایط محیطی، مصارف مختلف، افزایش حاصلخیزي خاك و نقش مهم در تناوب زراعی از جایگاه ویژهاي در کشاورزي برخوردار است .
شاخت پهنههاي مختلف مکانی براي کشت آن میتواند تولیدکنندگان آن را در بهره بیشتر از منابع و سرمایهگذاري خود یاري کند. سامانه اطلاعات جغرافیایی - GIS - بهخوبی میتواند پهنههاي مستعد کشت را شناسایی کند. بهطوري که محمودان و همکاران با پهنهبندي اقلیمی اراضی زراعی استان گلستان براي کشت باقلا گزارش کردند 44673 هکتار در طبقه خیلیمناسب، 189179 هکتار در طبقه نسبتاًمناسب، 172581 هکتار در طبقه نسبتاًضعیف قرار گرفت.
در مطالعه کاظمی و همکاران - 2 - از کل 205890/62 هکتار شهرستان گنبد کاووس تنها 48354/50 هکتار داراي شرایط کشت خیلیمناسب براي کشت باقلا بودند. پورهادیان - 5 - با پهنهبندي دمایی استان لرستان براي کشت آویشن نشان داد 50/91 درصد از اراضی زراعی این استان داراي شرایط خیلیمناسب و 49/09 درصد داراي شرایط نسبتاً مناسب بودند.
احمدي و همکاران - 1 - با پهنهبندي آگروکلیمایی کشت جو دیم استان لرستان دریافتند 51/1 درصد منطقه داراي شرایط بسیار مناسب و مناسب و 48/9 درصد منطقه داراي شرایط متوسط و ضعیف است. با توجه به مشکلات امروزه کشاورزي از جمله کمآبی، تغییر شرایط اقلیمی و تقاضاي بالا براي مصرف تولید کشاورزي پهنهبندي هر منطقه براي انتخاب گیاه مناسب بر اساس نیاز اقلیمی امري ضروري بهنظر میرسد. بههمین منظور این پژوهش هدفگذاري و اجرا گردید.
مواد و روشها
این تحقیق براي شناخت استعداد اراضی زراعی استان لرستان براي کشت گیاه باقلا انجام شد. طول دوره رشد گیاه باقلا بر اساس تقویم زراعی این گیاه در استان لرستان و نوع مصرف آن از یک آبان تا 31 خردادماه در نظر گرفته شد. اطلاعات عوامل اقلیمی درازمدت - سال - 1383-1392 شامل بارش، دماي حداقل، دماي حداکثر و دماي متوسط از ایستگاههاي هواشناسی سینوپتیک استان لرستان تهیه گردید - شکل - 1 و سپس لایههاي این عوامل اقلیمی به کمک میانیابی فاصله معکوس وزندار - IDW - در محیط ArcGIS10.5 در محدوده اراضی زراعی تهیه شد.
به منظور انطباق لایههاي اقلیمی تولیدشده با نیاز گیاه باقلا، ابتدا نیازهاي اقلیمی این گیاه با استفاده از منابع علمی تعیین شد - جدول - 1 و سپس اهمیت نسبی هر عامل اقلیمی با اخذ نظر کارشناسی به کمک پرسشنامه و روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی - AHP - در محیط GIS تعیین گردید و در نهایت لایههاي وزندار شده به کمک ابزار Weighted Overlay در محیط GIS با هم ترکیب و لایه نهایی تولید شد. در پایان لایههاي عوامل اقلیمی و لایه نهایی به پنج طبقه خیلیمناسب، مناسب، متوسط، ضعیف و خیلیضعیف تقسیم گردید و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.
شکل -1 موقعیت ایستگاههاي سینوپتیک، اراضی زراعی و مرز شهرستان هاي استان لرستان
جدول -1 درجه تناسب عوامل اقلیمی براي کشت گیاه باقلا 2 - و - 3 و وزن عوامل اقلیمی براساس AHP
نتایج و بحث
تحلیل عوامل اقلیمی
میزان بارش طی دوره رشد گیاه باقلا در استان لرستان بین 363/16 تا 596/17 میلیمتر متغیر بود. مقدار بارش در 230792/49 هکتار - معادل 79/88 درصد - از اراضی زراعی بین 363/16 تا 450 میلیمتر - طبقه متوسط - و در 58121/55 هکتار - معادل 20/12 درصد - بین 450 تا 596/17 میلیمتر - طبقه مناسب - بود. طبقه بارش مناسب در شهرستان دورود، شمال خرمآباد و جنوب غربی الیگودرز واقع شد و سایر قسمتهاي استان لرستان در طبقه متوسط قرار گرفتند
الف - . با توجه به میزان بارش در سطح این مطالعه به نظر میرسد بارش توانایی تأمین آب مورد نیاز گیاه باقلا بهطور کامل را ندارد و آبیاري تکمیلی این گیاه ضروري میباشد؛ بخصوص که دوره رشد سریع این گیاه در اواخر زمستان و ماههاي فروردین، اردیبهشت و خرداد - با توجه به نوع مصرف باقلا و آب و هواي متنوع استان لرستان - اتفاق میافتد و میزان بارش در بهار کم است - دادههاي منتشرنشده - . در مطالعه محمودان و همکاران - 3 - از کل 730948 هکتار استان گلستان تنها 421628 هکتار در طبقه خیلیمناسب و مناسب قرار گرفت و بقیه سطح مورد مطالعه این محققین در طبقه ضعیف و خیلی ضعیف واقع شد.
شکل -2 نقشه تناسببندي بارش - الف - و دماي حداقل - ب - در سطح اراضی زراعی استان لرستان براي کشت باقلا
دامنه تغییرات دماي حداقل در سطح مورد مطالعه بین 32/0 تا 21/12 درجه سانتیگراد بود. از کل سطح استان لرستان 50/27 درصد - معادل 14533/81 هکتار - و 45/80 درصد - معادل 13233/13 هکتار - آن به ترتیب در دو طبقه خیلی ضعیف و ضعیف قرار گرفت و سایر طبقات - متوسط، مناسب و خیلی مناسب - تنها 3/93 درصد را شامل شدند
بنابراین با توجه به قرار گرفتن 96/07 درصدي این منطقه از نظر دماي حداقل در دو طبقه خیلیضعیف و ضعیف توجه به انطباق مراحل نموي مقاوم به سرماي گیاه باقلا با دماي حداقل منطقه امري ضروري میباشد. پایینترین دما در شهرستانهاي نورآباد، الشتر، ازنا و الیگودرز اتفاق میافتند - شکل 2 ب - . گزارششده 77/8 و 22/2 درصد از سطحی اراضی استان لرستان در مرحله پنچهزنی جو دیم بهترتیب با دماي بین 5 تا 10 و 0 تا 5 مواجه بودند .
دامنه تغییرات دماي حداکثر بین 58/13 تا 13/23 درجه سانتیگراد بود. بیشترین سطح از منطقه مورد مطالعه - 224270/37 هکتار، معادل 77/63 درصد - داراي شرایط مناسب و کمترین سطح - 9280/89 هکتار، 3/21 درصد - داراي شرایط خیلی ضعیف بود. بقیه سطح مورد مطالعه 55362/69 - هکتار، 19/16 درصد - شرایط متوسطی براي کشت گیاه باقلا داشت.
