مقاله طراحی سرای سالمندان بر اساس روانشناسی محیطی

بخشی از مقاله

طراحی سرای سالمندان بر اساس روانشناسی محیطی

چکیده

امروزه فقر حرکت و فشارهای عصبی را میتوان از مشکلات اصلی سالمندان نام برد. رفتـار حرکتـی درسـت عـلاوه بـر اینکـه ابـزار ارزشمندی برای حفظ سلامت جسمانی سالمندان است رابطه نزدیکـی بـا سـلامت جسـمی و روانـی و بـهویـژه پیشـگیری از بـروز ناهنجاریهای روانی آنها دارد. سرای سالمندان مکانی است که به اجتماعی شدن و کسب مهارت و کفایت سالخوردگان و همچنـین دوستیابی و ارتباط سالم آنها با همسالان خود کمک میکند. سوالی که پیش میآید این است که چگونه میتوانیم از ویژگـیهـای روانشناسی محیط برای ایجاد فضایی مناسب در مجموعه سرای بزرگان بهرهمند شویم. جهت طراحی چنین مکانی ابتدا نیاز است تـا طراحان شناخت صحیحی از نیازهای واقعی و به خصوص نیازهای روانی بزرگسالان داشته باشند و بر اساس نیازهای آنان و رفتارهای پیش بینی شده شان فضایی را بوجود بیاورند تا سالمندان به توانند محیطی مناسب با ویژگیهای رفتاریشان را تجربه نمایند. پژوهش حاضر، با تعیین تصویرسازی حرکت سالمندان در محیط اجتماعی آنها سعی در شناخت ایـن نیـاز هـا و پیشـنهادات مـوثری جهـت طراحی سرای سالمندان را دارد و هچنین به ارائه طراحی سرای سالمندان بر اساس پارامتر روانشناسی محیطی در یکی از مناطق تاثیر گذار تهران میپردازد.

کلمات کلیدی: سرای سالمندان، روانشناسی محیطی، سالمندی فعال.

1

.1 مقدمه

محیط وسیلهی ارتباط اجتماعی است و از این طریق است که انسان اطلاعات، ارزشها، احساسات و رفتارهای مطلـوب را بـه دیگـران منتقل میکند و با این ترتیب ظاهر، بو، صدای آن بافت جامعه را موردحمایت قرار میدهد. عوامل ظاهری محیط، نقشی مهـم را ایفـا میکند و آن انتقال اطلاعات گوناگون است که اساس و مبنای اعمال ما میگردد. (قاضی زاده،.(1390 عوامل مهم مؤثر بر ویژگیهای شخصیتی افراد عامل محیط است. تجاربی که فرد از محیط خود کسب میکند، ارتبـاط و تعـاملی کـه بـا محـیط دارد، بازخوردهـا و تأثیراتی که از محیط دریافت میدارد، رشد و شکلگیری شخصیت او را تحت تأثیر قرار مـیدهـد. اگرچـه از نظـر روانشناسـی اولـین برخورد انسان با محیط از طریق بصری است ولی درک فضا و احساس هویت فضایی فقط یک موضوع بصـری نیسـت. بنـابراین نبایـد زیبایی محیط را زیبایی بصری تلقی کرد و وظیفه معماری شهری را به آن محدود ساخت.

.2,1 سئوالات پژوهش
1. چگونه میتوانیم از ویژگیهای روانشناسی محیطی برای ایجاد فضایی مناسب در مجموعه سرای بزرگان بهرهمند شویم؟

2. شاخصهای مناسب روانشناسی محیطی برای طراحی سرای بزرگان کدامند؟

3. مکانهای نگهداری سـالمند بـه چـه نحـوی برنامـهریـزی شـوند کـه بـه محـیط خـانواده نزدیـک باشـند و سـلامت روان و کیفیت زندگی سالمند را به نحو شایستهای رقم بزنند؟

.2,2 اهداف پژوهش

طراحی فضایی نوین برای اسکان موقـت بزرگسـالان کـه منجـر بـه ایجـاد آرامـش بـرای ایـن عزیـزان گـردد بـا توجـه بـه پتانسـیل

هــای منطقــه امکانــات در نظــر گرفتــه شــده بــرای متمــایز ســاختن طراحــی فضــاهایی جهــت تفــریح ،اســکان ،گفتگــو و ورزش،

ایجــاد محیطــی بــرای آشــنا کــردن و اســتفاده ســالمندان از فنــاوری هــای روز دنیــا، ایجــاد محیطــی بــرای اســتفاده از تجربیــات و

استعدادهای سالمندان در محیط سرای سالمندان.

.1,2,2 روش گردآوری اطلاعات : میدانی و ایجاد پرسشنامه و مشاهده. مطالعات کتابخانهای و شهودی تحلیلی .3,2,2 ابزار گردآوری اطلاعات : پرسشنامه آماری، مصاحبه، جدول و مطالعات کتابخانهای

.4,2,2 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات
تجزیه و تحلیل داده های آماری پیش از پرسشنامه از برنامه نرم افزاری (اکسل و ( spss استفاده خواهد شد.
جهت تحلیل دادههای کیفی مشاهده و بخشی از اطلاعات از کتابها و از نمودارها و الگوهای ترسیمی استفاده شده است.

.3,2 پیشینه تحقیق همراه با ذکر منابع اساسی

2

الف : حمیدیزاده و صالحی طبق مطالعهای در تهران، کیفیت زندگی سالمندان را در آسایشگاههای این شهر در حد متوسط ارزیابی کردند و بهترین نمره را در معیار درد جسمانی وبدترین نمره را مربوط به سلامت روانی، داشتن انرژی، نیرو و محدودیتهای روانی عاطفی دانستند.

ب . فرناندز، بالستروز، با بررسی کیفیـت زنـدگی سـالمندان، دریافتنـد کـه سـالمندان مقـیم منـزل از نظـر سـلامت روانـی و

جسمی نسبت به سالمندان ساکن سرای سالمندان وضعیت بهتری داشتند .

.3 مبانی نظری

.1,3 تعریــف محــیط: محــیط از یــک ســو عبــارت از فضــای دربرگیرنــده انســان و ســایر موجــودات اســت و از جانــب دیگــر

میتوان آنرا فضای محدود محسوس برای انسان دانسـت. بـه ایـن ترتیـب محـیط مـورد نظـر افـراد مختلـف متفـاوت خواهـد بـود.

محــیط متشــکل از اجــزا و عناصــر مــادی (کالبــدی و کمــی) و معنــوی (غیــر فیزیکــی و کیفــی) مــیباشــد کــه در قالــب عناصــر

طبیعی، ساختههای انسان، شرایط طبیعی، بارزههای عناصر مصنوع و انسان ظاهر میشود. (تقوایی، مسعود و.(1389

.2,3 دلایل اهمیت محیط: آنچه برای روانشناسان حائز اهمیت است، تعامل وراثت و محیط است که پیچیدگیهای موجود در این تعامل و تأثیر آن بر ویژگیهای مختلف شخصیتی هنوز جای پژوهش دارد. مفهوم فضا و تصور فضا به عنوان نظامی از مکانها برای یافتن یک محل اتکای وجودی شرط لازم است. (نوربرگ، شولتز. کریستین و-1388 قادرمرزی، بیتا. .(1388

.3,3 انواع محیط

محیط کالبدی :Physical مکانهای زمینی و جغرافیایی (جنیه های غیر اجتماعی و غیرفرهنگی)

محیط روانشناختی :Psychological شامل تصاویر ذهنی مردم

محیط اجتماعی :Social شامل نهادهای متشکل از افراد و گروهها

محیط رفتاری :Behavioral مجموعه عواملی که انسان به آنها واکنش رفتای نشان میدهد

.4,3 ادراک : فرآیند زیست شناختی و روانشناختی کسب و دریافت از محیط از طریق فرآینده ادراکی بدست می آیند.

.5,3 نظریه های ادراک

- تجربه گراهای این ترکیب را نتیجه تداعی می دانند.

- مکتب کنش متقابل بر نقش تجربه تاکید می کنند.

- نظریه گشتالت اساس ادراک انتقال ساختارخود انگیخته دادهحسی به مغز تاکید بر حواس، فعال و مرتبط است.

3

- نظریه اکولوژیک ادراک که ادراک را مبنی بر اطلاعات می داند.

.4 روانشناسی محیط

روانشناســی محــیط، روانشناســی اکولوژیــک یــا علــوم اکورفتــاری از شــاخههــای تخصصــی روانشناســی عمــومی اســت. بــه گفتــه

"گرامــان" در روانشناســی ســنتی بــه ابعــاد محیطــی- فرهنگــی توجــه کــافی نشــده و ایــن مســأله موجــب پیــدایش رشــته روانشناسی محیط یـا اکولـوژی شـده استروانشناسـی محیطـی مطالعـه پیچیـده بـین مـردم و محـیط اطرافشـان اسـت. بـه عقیـده جیفورد((Gifford روانشناسی محیطـی بـا شـاخه اصـلی روانشناسـی تفـاوت دارد زیـرا بـه محـیط فیزیکـی روزمـره مـی پـردازد. (عبداللهی و.(1379

.1,4 اهمیت شرایط محیطی از دیدگاه مکاتب مختلف روانشناسی

الف) روانشناسی عمقـی یـا روانکـاوی: فرویـد مؤسـس مکتـب روانشناسـی عمقـی اسـت و عقیـده وی بـر ایـن است که رفتار انسان تحت تـأثیر غریـزه هـای "عشـق و زنـدگی- مـرگ و نیسـتی" قـرار مـیگیـرد و امیـال جنسـی از بن یا نهاد سرچشمه میگیرد.

ب) روانشناســی رفتــارگرایی: جنبــههــایی از رفتــار مــیباشــد کــه قابــل مشــاهده و انــدازهگیــری هســتند. بیشــتر پــژوهشهــای ایــن مکتــب در آزمایشــگاه روانشناســی انجــام مــیگیــرد. Arefi, M) و.(2003 ج) نظریــه هــای
روانشناسی محیط: - Free Wille Approach .1 اختیاری -Possibility .2 امکان گرا

- Probability. 3 احتمال گرا - Peterminism .4 قطعیت، جبریت، تعین

رویکــرد اختیــاری: محــیط تــأثیری روی رفتــار و اراده انســان نــدارد. بــهگونــهای فقــدان تــأثیر محــیط را مطــرح مــیکنــد.

امکــان گــرا: محــیط امکانــات و فقــدانهــای مختلــف را بوجــود مــیآورد ولــی در نهایــت انســان درانتخــاب، آزاد اســت.

احتمال گرا: احتمال آماری رفتارهـا را زیـاد مـیکنـد، تفـاوتش بـا امکـان گـرا درایـن اسـت کـه جنبـهی آمـاری دارد. (چیـدمان اتاق)طعیت:ق تأثیر محیط کاملاً قطعی است.

.2,4کاربرد روانشناسی محیطی در معماری

4

روانشناسی معماری به مطالعه چگـونگی بازتـاب نیازهـا و اولویـتهـای مـردم در سـبکهـای معمـاری و نیـز چگـونگی شـکلدهـی رفتارهـا توســط طراحـیهــای مختلـف مــیپـردازد. پــیش از بـه دســت آوردن یـک طراحــی قابـل قبــول، بررسـی دقیــق و مناســب نیازهــای فرهنگــی، اجتمــاعی و شخصــی ســاکنان ضــرورت دارد. یــک طراحــی مــوثر بایــد آزادی رفتــار، تحــرّکپــذیری و انعطافپذیری را بـه حـداکثر برسـاند. از دیگـر ملاحظـات مـیتـوان بـه اسـتفاده درسـت یـا نادرسـت از فضـا و نیازهـای متفـاوت و گــاه متضــاد محرمــانگی و اجتمــاعی بــودن اشــاره کــرد. آمــوزش مــردم در مــورد اســتفاده مــوثر فضــا و مطالعــات بعــدی دربــاره اثربخشی انواع مختلف طراحیها، ضرورت دارد. (مدنیپور، علی و .(1388

.5 شناخت بستر طرح

.1,5 منطقه 22 تهران: منطقه 22 شهرداری تهران جدیدترین منطقه شهری تهران است که در شمال غرب تهران واقع شده است.

.2,5 بستر جغرافیاییاین: منطقه از نظر مختصات جغرافیایی، در طول شرقی ً45و ً23و ْ51تا ً00 و 20و ْ51 و در عرض شمالی ً30 و 57و ْ35تا ً30 و 43و ْ35 قرار گرفته است.

.3,5 بستر اقلیمی: وضعیت آب و هوائی منطقه براساس تقسیمبندی اقلیمی روش دو مارتن: حوزه سولقان و حوزه چیتگر دارای ماکرو اقلیم از نوع اقلیم خشک سرد کوهستانی میباشند.

.4,5 بستر اجتمـاعی: رشـد منفـی جمعیـت درمنـاطق روسـتایی بـا توجـه بـه نزدیکـی بـه تهـران و شـهرکهـای اطـراف آن نگران کننده وحکایت از ادامه روند مهاجرت از روسـتاها بـه شـهر باتوجـه بـهعلـل و انگیـزه مهـاجرتهـا از روسـتا بـه شـهر، انجـام اقــدامات عملــی درایــن راســتا ضــروری اســت. زیــرا کــاهش رشــد جمعیــت درایــن منــاطق روســتایی راهگشــای حــل معضــلات اجتماعی و اقتصادی هستند.

.5,5 بستر تـاریخی : منطقـه 22 شـهرداری واقـع در شـمال غـرب تهـران در 30 سـال گذشـته تحـت پوشـش فعالیـتهـای عمرانــی ویــژهای از جهــت طــرحریــزی و اجــرا بــوده اســت. از دهــه1340 عمــران ایــن منطقــه مــورد توجــه دســت انــدرکاران و سازندگان شهر تهـران قـرار داشـته اسـت مـالکین اولیـه ایـن اراضـی خـانواده فرمانفرمایـان و فیروزگـر بـودهانـد. پـس از تصـویب طرح جامع شهر تهران ایـن منطقـه بـهنـام یـک شـهر جدیـد تعریـف و حـوزه آن دردهـه1350 بـهنـام شـهرجدید کـن بـه وسـیله مهندسین مشاور فرمانفرمایان و همکاران طراحی شده است.

.6,5 طراحــی کلــی: منطقــه22 در ســطح تهــران و فراشــهری از قابلیــت دسترســی مطلــوبی برخــوردار اســت. کــه مــیتــوان گزینه خوبی برای یافتن مکـان مناسـب بـرای ایجـاد سـرای سـالمندان بـه مـا بدهـد. همچنـین منطقـه شـامل دو رودخانـه اصـلی بنـامهـای کـن- سـولقان و رودخانـه چیتگـر- وردیـج مـیباشــد کـه بـا وجـود پـارکهـای جنگلـی چیتگـر، خرگـوش دره، لتمــال کن و جهت وزش باد در تهران که عموما غربی- شرقی اسـت شـرایط جـوی مناسـبی نیـز بـه مـا مـیدهـد چراکـه ایـن منطقـه در طرح تفصیلی تهران به عنوان قطـب گردشـگری تهـران مطـرح شـده اسـت تـا نیازهـای رفـاهی شـهر تهـران را برطـرف سـازد ایـن

5

محــدوده از تهــران آب و هــوای پــاکیزه و مطلــوبتــری نســبت بــه دیگــر منــاطق تهــران دارا مــیباشــد. در حــال حاضــر جمعیــت

منطقــه طبــق سرشــماری ســال 1385 نفــوس و مســکن 138970 نفــر مــیباشــد کــه از نظــر اجتمــاعی مــیتــوان برنامــه ریــزی

گســتردهای رو ایــن منطقــه شــود طــرح توســعه منطقــه 22 بــا ابــلاغ طــرح جــامع تهــران (مصــوب (1370 بــه شــهرداری تهــران

رسمیت کامل یافتـه اسـت و بـر اسـاس سیاسـتگذاری شـورای نظـارت بـر گسـترش شـهر تهـران و کلیـات طـرح جـامع (حفـظ و

ســاماندهی) منطقــه 22 بایــد تمــامی کمبودهــای خــدماتی در مقیــاس حــوزه غــرب تهــران را در خــود جــای دهــد. ( 2006

( Bott , S. E .Banning. J , Wells .M , Haas .G Lakey , J,

.6 محل قرارگیری پروژه

طراحــان عــلاوه بــر توجــه بــه ارزش کــاربری زمــین، بایــد بــه ارزشهــای احساســی، عــاطفی و روانــی آن نیــز توجــه کننــد. آنهــا

معتقدنــد بــرای انجــام ایــن امــر، طراحــان، بایــد روابــط و دیــدگاههــای مختلــف مــردم را راجــع بــه زمــین و ســایت پــروژه بداننــد.

بــهعنــوان مثــال بازدیدکننــدگانی کــه حالــت رهگــذری دارنــد ارزش یــک محــیط را درداشــتن امکانــاتی از قبیــل پیــاده روی،

دوچرخه سواری ... میدانند.

.1,6 ضوابط و معیارهای فضای ورودی .1 حداقل یک ورودی در ساختمانهای عمومی باید جهت استفاده معلولین در نظر گرفته شود.

.2 در پیاده رو منتهی به ورود معلولین نباید هیچ گونه عارضهای وجود داشته باشد.

3. در صورت وجود اختلاف ارتفاع دسترسی به ساختمان باید با سطح شیبدار انجام شود.

4. حداقل عمق فضای جلو ورودی 140 سانتیمتر است.

.2,6 فضــاهای بــاز عمــومی: نزدیکــی بــه عناصــر طبیعــی مثــل گیاهــان، درختــان و آب، باعــث آرامــش بیشــتر انســانهــا

مــیگــردد. در نتیجــه، یکــی از ملاحظــات اصــلی معمــاران و برنامــهریــزان شــهری، چگــونگی بــهکــارگیری عناصــر طبیعــی

درطراحیهایشان است.

.3,6 اتاق های سالمندان: در هر اتاق نباید بیش از 4 نفر زندگی کنند. اتاق حتما باید دارای یک پنجره باشد. فضای کـافی بـرای جا به جا و حرکت دادن ویلچر موجود باشد و حتما داخل واحد حمام داشته باشد. در اتاق نیز به داخل اتاقهای دیگر باز شود. کنار یا بالای تختخواب بیمار باید زنگی برای صدا کردن فوری پرستار یا اعلام خطر وجود داشته باشد و آب خوردن دردسترس سالمند باشد. همچنین نور کافی برای مطالعه در رخنخواب فراهم شود. ( مثل یک چـراغ مطالعـه کوچـک در بـالای تخـت. اگـر محـیط خصوصـی امکانپذیر نیست در فاصله بین تختخوابهای اتاق پردهای باشد تا در صورت نیاز، سالمند بهتواند با کشیدن پرده یک محیط خصوصی برای خود ایجاد کند. (1393.Browne ,M & eck, R)