بخشی از مقاله
چکیده
دیدگاه جدید نسبت به آموزش در مدارس ، به جای تزریق و انتقال مطالب، دانش آموزان را به جستجو و کشف وا می دارد. بر این اساس مدارس مدرن بیش از آن که محل سخنرانیهای یکسویه معلمین باشد، کانون تحرک اجتماعی دانش آموزان و محیط ترغیب کنن ده نیروی خودباوری و خود ادراکی آنها است. محیط تعلیم و تربیت در مدارس فعلی درماهیت براساس اصول کلاسیک، تزریق اطلاعات و معلومات به ذهن، آفریده شده است و به هیچ وجه برای جستجو و کشف مطلب جدید طراحی نگردیده است. محیطی که فاقد نیروی فعال کننده هیجانات و ادراکات است نمیتواند رشد نیروی کاوشگر و خلاقانه را درپی داشته باشد.
توجه به جنبه پرورش به اندازه بعد آموزش که باعث رشد ذهن و تکامل شخصیت فردی و اجتماعی دانش آموز میشود حائز اهمیت می باشد. مدرسه نقش بسیار مهمی در شکوفایی و باروری خلاقیت دانش آموزان ایفا میکند.معماری مدارس ایرانی در گذر زمان تحولات قابل توجهی را تجربه نموده است .در این میان توجه به معماری مدارس سنتی شکل گرفته بر مبنای چیدمان کلاسها و ارتباط آن با فضاهای باز در حیاط که موجب ایجاد تنوع در فضاهای آموزشی گردیده و آن را برای دانش پذیران جهت ایجاد محیطی فعال و خلاق باور نموده است قابل نظرمی باشد توجه بر الگوهای متنوع سنتی مدارس در اقلیم های گوناگون ایران و همگام نمودن آن با تکنولوژی آموزشی مسیری مناسب جهت ایجاد مدارس مدرن با رویکرد یادگیری خلاق در کشورمان می باشد.
مقدمه
در قرن معاصر موضوع رابطه انسان و محیط و قابلیت ترجمه آن به زبان طراحی محیط و معماری، مورد توجه پژوهشگران این حوزه از دانش بوده است. در این راستا شناخت انسان و ویژگی های محیط زندگی او و چگونگی برقراری رابطه میان این دو عامل اهمیت دارد . خلاقیت موهبتی است که در تمام انسانها بالقوه موجود است اما ظهور و گسترش آن مستلزم و منوط به شرایط مناسب است.محیط و فضای فیزیکی که انسان در آن حضور می یابد یکی از گزینه های مورد توجه در جهت پرورش و رشد خلاقیت در انسانها می باشد ، اصولاً خلاقیت و نوآوری قادر به تبلور در محیط نامناسب ونامطلوب نخواهد بود. [ 1 ]
مدارس یکی از فضاهای اصلی حضور افراد در سنین کودکی و نوجوانی در زندگی اجتماعی افراد می باشد . رشد خلاقیت در سنین کودکی و نوجوانی یکی از مهمترین نکات مورد توجه در طول زندگی انسانها ست زیرا میزان رشد خلاقیت ا فراد جامعه سبب تغییر در کیفیت زندگی فردی و اجتماعی آنها می گردد. با توجه به اینکه هر فضایی بسته به عملکرد و نقش آن در کل مجموعه می بایست دارای ویژگیهایی خاص خود باشد ،یکی از ویژگی های مهم مدارس برخوردار بودن از فضا هایی است که حس خلاقیت را در دانش آموزان برانگیخته و آن را پرورش دهد تا مدرسه مکان یادگیری خلاق گردد . مطالعات نشان می دهد که فضاهای آموزشی می توانند باعث رشد یا بازدارنده یادگیری باشد.
این موضوع چندین دهه مطالعات بسیاری را در حوزه های مختلف از جمله در حوزه روانشناسی به خود اختصاص داده است و این اعتقاد وجود دارد که مدلهای جدید آموزشی نیازمند حرکت، کار گروهی و پویایی دانش آموزان است. از این رو در کشورهایی که از آموزش و پرورش پویا برخوردارند پرورش خلاقیت به عنوان یکی از مهمترین هدفهای آموزش و پرورش مورد توجه قرار گرفته است .خلاقیت، به طور کلی محیطی محرک برای آزاد کردن اندیشه و بیان های خلاق در ساختمان هایی که برای تمرکز رشد فرهنگی افراد می باشند، مستقیماً به طراحی خلاقانه مربوط می شود،بنابر این آموزش و پرورش به بهترین نحو می تواند با ایجاد محیط مناسب در جهت رشد و تقویت خلاقیت دانش آموزان موثر عمل نماید.
توجه به نظام آموزش و پرورش گروهی یکی از مهمترین ویژگی های مدارس مدرن جهت آموزش یادگیری خلاق در دانش آموزان می باشد که متاسفانه در نمونه های مدارس معاصر با توجه به طراحی فضای بسته مدرسه با چیدمان زنجیره ای کلاسها ،دور تا دور راهروهای باریک و جداسازی فضای باز - حیاط - و بسته - کلاسها - دستیابی بر این امر در آموزش مدارس بسیار کمرنگ گردیده و بسیار قابل تامل و مستلزم اصلاحات و تغییرات موثردر الگوهای موجود می باشد.
در این میان نمونه های مدارس سنتی ایران دارای ویژگیها و الگوهای مناسبی جهت آموزش در محیط خلاق می باشد. الگوی سنتی مدارس ایرانی براساس طرح حیاط مرکزی است که توسط رواقهایی در دو طبقه در اطراف حیاط احاطه می شدند و در پشت این رواقها نیز اتاقهای شاگردان قرار داشت. فضاهای نیمه باز و ایوانها در مدارس سنتی ایران مهمترین فضاها بوده و جلسات سخنرانی، نماز و حلقه های بحث در آنها تشکیل میشده است .
ایجاد این چنین محیط های گروهی و مشوق فعالیت و جستجو در کسب تجربه یادگیری خلاق دانش پذیران بسیار موثر عمل می نموده است. لذا با توجه به اهمیت موضوع محیط های آموزشی مدارس و شناخت ویژگیهای فضاهایی که در یادگیری خلاقانه دانش آموزان موثر می باشند توجه به نمونه ها و الگوهای مدارس سنتی ایران با توجه به همسان بودن آن با اقلیم و فرهنگ آن با مناطق مختلف کشور ، در این مقوله حائز نظر می باشد.
تعریف خلاقیت خلاقیت از فعل خلق کردن به معنای به وجود آوردن اقتباس می شود. خلاق از صفات باریتعالی است و قوه خلاقه نیرویی است که موجب تولید صورت های بدیع می گردد .[4 ].واژه خلاقیت برگرفته از - creation - از ریشه لاتین - create - به معنی ساختن یا تولید کردن یا عملی آگاهانه و هدفمند است.فعل خلق کردن به معنای ساختن یا به وجود آوردن چیز جدید یا نمونه اولیه است .
در این معنا ، ویژگی ساخته ها یا نمونه ها بر مهارت یا هوش فرد سازنده استوار است .توصیفی روانشناسی شناخت در توصیف خلاقیت می نویسد : خلاقیت به توانایی پیدا کردن را ه حل های نا متعارف با کیفیت بالا برای حل مسائل اطلاق می شود.[5] خلاقیت از جمله مسائلی است که درباره ماهیت و تعریف آن تا کنون بین محققان و روانشناسان توافقی به عمل نیامده است.تورنس بعد از 50 سال تحقیق و آزمون خلاقیت معتقد است نمی توان تعریف صریح و جامعی از خلاقیت ارائه نمود .
آزوبل نیز می گوید: خلاقیت یکی از مبهم ترین و مغشوش ترین اصطلاحات در روانشناسی و تعلیم و تربیت امروز است.ابهام در اصطلاح به این دلیل است که مفهوم خلاقیت انتزاعی می باشد اما ابهام در مفهوم به معنی پیجیدگی خود در جریان خلاقیت نیست :زیرا خلاقیت را می توان به راحتی در زندگی روزانه حس کرد و آن را لمس نمود [6 ]. معمول ترین تعاریف در مورد خلاقیت نوبودن ،منحصر به فرد بودن ،متفاوت بودن و بهتر بودن است . ویکاف - 1991 - می گوید خلاقیت یعنی نو و مفید بودن ،خلاقیت ،عمل دیدن - مشاهده - اشیاء و یافتن ارتباط بین آنهاست در حالی که همه مردم آن اشیاء را می بینند بدون آنکه ارتباطی بین آنها پدید آورند[ 7 ]
عوامل مؤثر بررشد خلاقیت:
عوامل مؤثر برخلاقیت را می توان به دودسته ی فردی و محیطی تقسیم کرد عوامل فردی مربوط به ویژگی های شخصیتی، و عوامل محیطی به موقعیت های فرد در ارتباط با دیگران مرتبط است. [8]. تارو، چهار ویژگی ذاتی انسان - کنجکاوی، عطش اکتشاف، شوق سازندگی، عشق آموختن - نامبرده واستفاده از دانش و تخصص مبتنی بر خلاقیت را برای موفقیت در قرن بیست و یکم ضروری می داند.[9]ترزاآمابیل - - 1998 صاحب نظر خلاقیت و استاد دانشگاه هاروارد، در تحقیق خود در سال 1976 خلاقیت را دارای سه مؤلفه می داند مهارت های شناختی - تخصص - ، ویژگی های شخصیتی - تفکر خلاق - و انگیزش که می تواند درونی یا بیرونی باشد. [8]
مهارت های فرد خلاق را می توان به کمک تکنیک های پرورش خلاقیت ارتقاء داد. »توانایی تفکر منعطف وتخیلی« به ویژگی های شخصیتی و ذاتی فرد بستگی دارد.[10] خلاقیت هرگز نتیجه عمل فرد به تنهایی نیست. - آمابیل و همکارش - - 1988در مصاحبههایی که با 120 دانشمند در 20 رشته مختلف داشتهاند به این نتیجه رسیدند، که نقش عوامل محیطی در رشد خلاقیت برتر از شخصی است.آمابیل میگوید این یافتهها اهمیت محیط اجتماعی را نشان میدهد، و اینکه محیط عامل برجستهتری از مسائل فردی است.
این سخن بدین معنی نیست که نیروی بیرون از شما، مهمتر از خود شماست. مطمئنا، تاثیر عوامل شخصی در خلاقیت بسیار است اما نکته مهم این است که سهم محیط بسیار متغیرتر است یعنی راحتتر میتوان عوامل اجتماعی را تغییر داد تا ویژگیها و تواناییهای فردی را در مطالعه دیگری، هنسی وآمابیل - - 1989این طور اظهار نظر میکنند:تحقیقات ما نشان داده است که عوامل اجتماعی و محیطی، نقش اصلی را در کار خلاق ایفا میکنند.
مفهوم مکان و فضا فضای معماری به بیانی توصیف مادی"مکان"یا ظرفی است که در آن بخشی از فعالیتهای زندگی بشر صورت می پذیرد بنابراین فضای معماری با زندگی رابطه ای ناگسستنی دارد. [11]و مهم ترین جنبه فضا، ایجاد میدانی برای شکل بخشیدن به انسان است.[12] با حضور در یک بنای معماری، آنچه که خود را به ما نشان می دهد و به عین آن را درک میکنیم، فضا و آنچه که در پس زمینه ذهن همانند خاطره باقی خواهد ماند، مکان آن خواهدبود .در واقع میتوان گفت فضا فقط با حضور در آن ولمس کالبد آن احساس میشود و در جایی خارج ازآن در ک شدنی نیست، ولی مکان از آنجایی که قابلیت خاطره شدن دارد و در ذهن متبلور میشود، در ذهن خواهد ماند و در هر جای دیگری قابل بازگویی است.معماری را هنر ساختن فضا معرفی میکنند .
ارایه بینشی که در جهت دستیابی به چارچوبی برای فهم معماری ازطریق مفهوم فضا باشد. .از آنجا که فضا ذات و ماهیت معماری است، فهم معماری موکول به فهم فضاست .فهم انسان از محیط پیرامون خود تنها به تعاریف هندسی محدود نمیشود و همچنین نمیتوان مکان را که برآمده از المانهای فیزیکی است، بسترساز خلق فضا ندانست،بنابراین هدف نهایی معماری تاسیس مکان است که شالوده فضا است و به این تعبیر رسید که فضا، حاصل تاسیس مکان است .آنچه مسلم است این است که درتوصیف مفهوم فضا انسان نقش محوری ایفا میکند، زیرا مکان در نتیجه فضا برای انسان خلق میشود .بنابراین فضاواسط ها ی است که درک مکان را برای ما مقدور میکند.
هنر معمار، تبدیل فضا به مکان است یعنی ترسیم مکان درذهن اشخاص و معماری، هنر تبدیل فضا به مکان است .به همین دلیل است که نوربرگ-شولتز معماری را هنر مکان و هنری میداند که هدف آن ارایه تصویرهایی از جهان است که به آشکار کردن معنای چیزها کمک میکند .هرانسان درک خاصی از مکان دارد و معمار برای ساختن مکان، باید به دنبال ذهنیتهای مصرف کننده بگردد و براساس نیازهای فطری او عمل کند. [13]
محیط و رفتار انسان - رابطه انسان - محیط رابطه ای دوسویه است. هر دو به نوعی بر هم تأثیر گذارده و از هم متأثر می شوند. " الگوی رویدادهایی را که بر زندگی در بناها و شهرها غالب است، نمی توان از فضاهایی که در آن رخ میدهند، جدا کرد". [14] انسان، بسته به ارزشهای فرهنگی محیط خود، به برخی فضاها، محرک ها و رویدادها معنی می بخشد و متناسب با آنها رفتار می کند. شناخت، توصیف و تبیین رفتار انسان به درک رابطه محیط و رفتار کمک می کند و درک نقش محیط ساخته شده در روانشناسی محیطی، عرصه مشترک معماری و علوم رفتاری زندگی مردم نیازمند فهم و درک ماهیت انسان است. "محیط و رفتار آن قدر در هم تنیده شده اند که به سختی می توان آنها را از هم تفکیک کرد. رفتار را نمی توان مستقل از رابطه درونی آن با محیط درک کرد، رفتار را باید در بستری محیطی تعریف کرد" [15]
شکل :1 رابطه محیط معماری و علوم رفتاری
مدرسه، عامل موثر بر پرورش خلاقیت: »لویی کان واژه مدرسه را چنین تعریف می کند:» تمام مکان هایی که انسان برای تأمین خواسته خود در فراگیری، از انها استفاده می کند، مدرسه نام دارد و این مکان ها، تنها برای یادگیری و آموختن عقاید و نظریات نمی باشند، بلکه برای فهم و ادراک دلایل وجود هرچیز و مناسبت های دوجانبه و روابط بین انسان و طبیعت نیز مورد استفاده قرارمیگیرند.
مدرسه نقش بسیار مهمی در شکوفایی و باروری خلاقیت دانش آموزان ایفا میکند. مدرسه میتواند تفکر خلاق را پرورش دهد و افرادی کاوشگر، آفریننده، نوآور و مولد تربیت کند. مدرسه به عنوان واحد عملیاتی نظام آموزش و پرورش و به عنوان مکانی که تعلیم و تربیت رسمی در آن جریان دارد، می تواند قدرت اندیشه و مهارت ذهنی دانش آموزان خود را چنان تقویت کند که به راحتی بتوانند برای دست یافتن به راه حلهای مناسب و واقع بینانه به خلق ایده های نو بپردازند. همچنین میتواند با ارائه تکلیف و نیز عدم توجه به تفاوتهای فردی دانش آموزان و نیز عدم شناخت یا بی توجهی به ویژگیهای آنها سبب شود قدرت خلاقیت آنان به تدریج کاهش یابد .
به طورکلی فلسفه، دیدگاهها و روشهای آموزشی و تربیتی که در مدرسه مورد استفاده قرار میگیرد و نیز جو و شرایط حاکم بر آن، تأثیر زیادی بر ایجاد تفکر خالق در دانش آموزان دارد. متأسفانه امروزه مدارس طبق سنت و عادات گذشته بیشتر بر حافظه افراد تکیه میکند و معلمان تکرار پاسخهای از قبل داده شده را به فکرکردن ترجیح میدهند. مدرسه های ما بیشتر به دنبال اصل قطعیت میباشد. اصل قطعیت براین تفکر استوار است که برای هر پرسش تنها یک پاسخ درست وجود دارد و بقیه پاسخها غلط میباشد .باتوجه به این موضوع آموزش و تدریس به صورت امری تجویزی و تحمیلی درمی آید که در فضایی محدود و بسته مطرح میشود.
این دیدگاه از امکان حرکت و تلاش دانش آموزان می کاهد و در نهایت به یک کار خسته کننده تبدیل میگردد .یک مدرسه خوب میتواند زمینه ساز تفکر خلاق در دانش آموزان باشد و دارای خصوصیاتی به شرح زیر است :فضایی مملو از امنیت خاطر و آزادی عمل حاکم برآن است .محیطی دوستانه که در آن از زحمات هر فرد کوشا قدردانی میشود .محیطی که در آن فرصت یادگیری و مسؤولیت پذیری مهیا است .محیطی که در آن فرصتهایی برای تصمیم گیری وجود دارد . محیطی که در آن امکانات لازم برای ارزشیابی همگانی وجود دارد . برای اینکه مدرسه بیشترین نقش را در رشد و پرورش خالقیت دانش آموز داشته باشد، روانشناسان پیشنهاد کرده اند؛ مسائلی که در مدرسه به یادگیرندگان ارائه میشود طبقه بندی گردد و دستاوردهای خلاق آنان مورد تشویق قرارگیرد. همچنین امکان تدریس عملی هردرس فراهم شود.
یادگیری بخش مهمی از زندگی هر فرد است و حتی زمانی که به آن فکر نمیکنیم هم اتفاق میافتد، همانند زمانی که در مورد حوادث روزمره با دوستان خود حرف میزنیم. معمولاً یادگیری را با نام مدرسه به خاطر می آوریم، اما به طور قطع بسیاری از مراحل یادگیری در خارج از مدرسه صورت میگیرد، فضاهایی چون پارکها، حیاط مدرسه، خیابان، اتاق استراحت، میزهای ناهارخوری، راهروها و . »...پروفسور الوسون … 1اعتقاد دارد: از میان تمامی پروژه های معماری که میبایست طراحی شود، هیچیک به اندازه مدرسه نمیتواند جذاب و دل انگیز باشد از سوی دیگر»هرمان مرتزبرگر« معتقد است: یک مدرسه از آنجا که به افراد بیشماری تعلق دارد و افراد با نقشهای اجتماعی متفاوت در آن سهیم هستند، موضوعی بسیار قابل توجه در طراحی است .فضای مدرسه به عنوان مکانی جهت آموزش و پرورش مطرح است.
