بخشی از مقاله
شهر خلاق و گردشگری خلاق: بررسی نظریه ای
چکیده
مفهوم شهر خلاق را می توان رویکردی جایگزین برای احیای شهر و تفکری جایگزین بـرای نگـاه بـه شـهر دانسـت. نقطـه کانونی شهر خلاق، فرهنگ، آموزش، جو یا فضای خلاقیت تشکیل می دهد که نقش مهمی در احیا و توسـعه مجـدد شـهری ایفا می کند. به عبارت دیگر شهر خلاق تغییر از تولید کارخانه ای به تولید فکری یا خلاق و دوری از رویکرد دولـت محـوری به حکمروایی یا همکاری مابین دولت، شرکت ها و سازمان های مردم نهاد را در برنامه ریزی ها مطرح می کند. بـا توجـه بـه ماهیت برنامه ریزی شهری، پایه های شهر خلاق را می توان در سه زمینه اقتصاد، فرهنگ و مکان در نظر گرفـت. بنابرایـت، در این چنین شهرها مدیران با ایجاد محیط های قابل اعتماد شهری با آزادی های تفریحی و فرهنگی سعی در جذب و حفـظ افراد و گروه های خلاق دارند تا این نیروی کار در عوض، ثروت را در اقتصاد دانش گسترش مـی دهـد. شـهرها بـرای تولیـد ثروت، باید محیط های شهری قوی از نظر فرهنگی از طریق برنامه های بهتر که بین مکـان، اقتصـاد و فرهنـگ یکپـارچگی ایجاد نماید، بسازند. شهرها به عنوان نظام های فرهنگی درک می شوند، که توسط میراث انسانی و طبیعی شکل گرفته انـد و محصول ارزشها و عقاید شهروندان خود است. در این فرآیند گردشگری با توجه به ماهیت چندبعدی خود می تواند زمینـه را از طریق توسعه گردشگری فرهنگی و خلاق برای توسعه بهتر شهر فراهم کند. بنابراین در این نوشـتار سـعی بـر ایـن اسـت تـا مفاهیم نظری شهر خلاق و توریسم خلاق مورد کنکاش قرار گیرد.
کلمات کلیدی: شهر خلاق، توریسم، توسعه شهری، توریسم فرهنگی
.1 مقدمه
امروزه یکی از دغدغه های عمد ه در جوامع، رسیدن به سطحی قابل قبـول از توسـعه اسـت. بـه همـین دلیـل، بحـث دربـاره استراتژیهای نیل به توسعه، از اساسی ترین مباحث در علوم اجتماعی و جامعه شناسی است (برنـدگی و نعمتـی، .(3 :1391 در این بین گردشگری به عنوان یکی از استراتژی های مهم، از مهمترین فعالیت های انسان معاصر است که همراه بـا بـه وجـود آوردن تغییراتی شگرف در سیمای زمین، تحولاتی بنیـادی در شـرایط اقتصـادی، فرهنگـی و آداب و رسـوم بـه وجـود آورده است(شیرین کام و فهیمی، .(2 :1391 به طوری که این صنعت با وجود دورنمای نامشخص اقتصاد جهانی، رشـد چشـمگیری داشته است .طبق تخمین شورای جهانی سفر وگردشگری امروزه صنعت سفر و گردشگری به صورت مسـتقیم و غیرمسـتقیم تأمینکننده 9/2 درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی، یک یازدهم تمامی مشاغل موجـود و 4/8 درصـد از صـادرات جهـانی است و 9/2 درصد از کل سرمایهگذاریهای صورت گرفته در جهان را به خود اختصـاص داده اسـت. از سـویی دیگـر بـا نقـش مؤثری در شناساندن خرده فرهنگها و احیای نمودهای فرهنگی گوشه و کنـار جهـان و اشـتغالزایی گسـترده و فـراهم کـردن امکان صعود کشورهای در حال توسعه از زنجیرهی ارزش به سمت تولید خدمات و کالاهـای بـا ارزش افـزوده ی بـالاتر دارد
1
.(WEF, 2013) در این بین گردشگری خلاق به عنوان نسل جدیدی از گردشگری بعد از نسل اول آن یعنـی گردشـگری سواحل و نسل دوم یعنی گردشگری فرهنگی- تاریخی با شعار »موزه های کمتر، میدان های بیشتر« بر انجـام فعالیـت هـای تجربی و تعامل عمیق تر با زندگی واقعـی فرهنگـی در شـهرها متمرکـز اسـت. بـه طـوری کـه در ایـن نـوع از گردشـگری، گردشگران به تعامل بیشتر آموزشی، احساسی، اجتماعی و همچنین مشارکت با مکان، فرهنـگ زنـدگی و مـردم تشـویق مـی شود. همچنین در این نوع از گردشگری، نقش مدیران در شناخت انواع خلاقیت موجود در شهر به عنوان یک منبـع و فرصـت برای جذب گردشگران مهم تلقی می شود .(UNESCO, 2006: 2-3) به طوری که یونسکو دلایل تأکید بر شهرها بـه عنوان مراکز توسعهی گردشگری خلاق را اینگونه بیان نموده است :امروزه نیمی از جمعیت جهان در شهرها زندگی میکننـد و تا سه چهارم کل فعالیتهای اقتصادی در شهرها رخ میدهد، شهرها در بهرهبرداری از خلاقیت بهمنظـور توسـعهی اجتمـاعی و اقتصادی نقش حیاتی ایفا میکنند، به تمام طیف فعالان فرهنگی در سراسر زنجیرهی اقتصـاد خـلاق پنـاه مـیدهنـد، از افـراد درگیر در خود عمل خلاق تا تولید و توزیع، بهعنوان زمینهی پرورش خوشههای خلاق، شهرها توان زیادی برای بهـره بـرداری از خلاقیت دارند و شهرهای مرتبط باهم، توانایی بسیج این توان برای تأثیرگذاری در مقیاس جهـانی را دارا هسـتند و شـهرها برای تأثیرگذاری بر صنایع فرهنگی محلی به اندازهی کافی کوچکند اما در عین حال، بهعنوان دروازههایی به بازارهـای بـین-المللی به اندازهی کافی بزرگ میباشند (شفیعی و همکاران، .(260 :1393
.2 مبانی نظری
در طول تاریخ آنچه موجب برداشتن گام های بلند به سوی کامیابی و تغییرات مثبت در شیوه زیست انسان ها شـده، برگرفتـه از اندیشه ای یا نبوغی تکامل یافته بوده است. از دهه 1980 توسعه فرهنگی محلی، به مهم ترین بخش از دستور کار شـهرها و مناطق کشورهای توسعه یافته دنیا بدل گردید و بویژه در بریتانیـای کبیـر، اسـترالیا، ایالـت متحـده و کانـادا، برنامـه ریـزی فرهنگی شهر محور به عنوان مهم ترین خط مشی نوآوری فرهنگی محلی سال های اخیر پدیـدار و واژه »شـهر خـلاق« بـه یک موتور محرک مدنی تبدیل شد (رحیمی و همکاران، .(1392 در این مفهـوم، محـیط شـهری موفـق محیطـی اسـت کـه استعدادها را پرورش داده و جذب می کند (Landry, 2006: 16)؛ شهری که مولد تحقیق و پژوهش بـوده و قـادر اسـت بخش های جدیدی را به ابعاد اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مدیریتی شهر بیفزاید و فرصـت هـای جدیـدی را بـدین شـکل برای شهرها در مقیاس ملی و فراملی ایجاد کند.
شهرها همواره مکانی برای ابداع، نوآوری و خلاقیت هستند. چنانکه »مامفورد« معتقد است که در شهرها روابط اولیـه زیـادی وجود دارد که منجر به نوآوری های اجتماعی و خلاقیت در زندگی شهری می شود. از نظـر وی شـهر، محـل تجلـی تمـدنی است که طی قرن ها، نوآوری های زیادی را پدید آورده است. علاوه بر این، ریچارد فلوریدا معتقد است که شهرها ظرف بـروز خلاقیت هستند که همیشه چرخ های حرکت، تمرکز و هدایت انرژی خلاق بشر بوده اند .(Florida, 2005:1) به عبارت دیگر، داشتن شهر خلاق نیازمند ایجاد بستری برای حضور شـهروندان از طـرق مختلـف بـرای تبـدیل ظرفیـت هـای بـالقوه خلاقیت به ظرفیت های بالفعل هستند. بنابراین در این فرآینـد، شـهروندان بـه عنـوان مظروفـی بـرای شـهر خـلاق بـوده و فضاهای عمومی ظرفی برای شهر خلاق به شمار می آیند که فضاهای عمومی بایستی محیطـی جـذاب را بـرای آنهـا ایجـاد کنند .(Harvey et al, 2012: 530) این فضاها به دلیل ماهیت خود، حق ورود و حضور اقشار گوناگون با هر سن، نژاد و صنفی را بدون هیچ گونه محدودیتی به عموم شهروندان می دهند و فضای مناسبی را برای گردهمایی و تجمـع شـهروندان با برقراری ارتباطات و تعاملات بین آنها، بحث و گفتگو و تبادل نظر در ارتباطات دو یا چند طرفه میان افـراد از طریـق ایجـاد ارتباط با محیط طبیعی فراهم می کند. این اتفاق می تواند در فضاهایی چون میادین عمومی، پارک ها، کتابخانه ها و یا سـایر مکان های عمومی صورت گیرد که ظرفیت و مشخصات درخوری را برای برقرار ارتباطات مطلوب بین شهروندان دارا هسـتند.
2
از طرفی دیگر، فضاهای عمومی می توانند مکان هایی برای نشان دادن خلاقیت هـای شـهرواندان باشـند؛ چـرا کـه امـروزه بالابودن هزینه های نمایش خلاقیت ها (گالری ها، نماشگاه ها، و ...) باعث می شود که افراد خلاق معمولا از ارائـه خلاقیـت خود صرف نظر کنند.
فلسفه شهر خلاق آن است که در هر شهری همیشه ظرفیتی بسیار بیشتر از آنچه ما در وهله اول تصور می کنـیم، وجـود دارد (سعیدی، (5 :1389 و هدف شهر خلاق ارتقای کیفیت زندگی ساکنین بوده و در این بین فضاهای عمومی با مزایایی که دارند در نیل به این هدف نقش مهمی را ایفا می کنند.
بیشتر صاحب نظران ارکان شهر خلاق را مردم، بنگاه های اقتصادی، فضاها، پیوندها و چشم انداز معرفی می کننـد (محمـدی مجیدفر، (17 :1389 و برخی دیگر معتقدند که فضا، شهروندان، شبکه ها، رویدادها، تجارب و نهادهـا ارکـان اساسـی شـهر خلاق به شمار می آیند. (عزیزی و دولتآبادی، .(7 :1391
فرض ابتدایی شهر خلاق آن است که : »آدم های عادی می توانند کار های فوق العاده ای انجام دهند، فقط بـه شـرطی کـه فرصت کافی در اختیار داشته باشند« (سعیدی، .(5 :1389 از این رو، مسئولان شهری در شهر خلاق بایستی خدمات همگـانی زیرساخت های اجتماعی و اقتصادی (به صورت سخت افزار و نرم افزار) را به نوین ترین، کاراترین، بهره ورترین و زیبـاترین روش ارایه کنند. شهر خلاق نه تنها فضایی است که در آن خلاقیت رشد می کند، بلکه کل سازماندهی و مدیریت آن به طـور خلاقانه طرح ریزی می شود. شهری که بتواند به شکلی خلاقانه استعداد همکاری جمعی را در راستای ارایه خدمات بیشـتر بـه کار گیرد موفق ترین شهر در این قرن خواهد بود (کلانتری و همکاران، .(74 :1391
به عقیده صاحب نظران، پایه های شهر خلاق را می توان در سه زمینه اقتصاد، فرهنـگ و مکـان در نظـر گرفـت (شـکل .(1 محیط های قابل اعتماد شهری با آزادی های تفریحی و فرهنگی مدیریت می شوند تا افراد خلاق را جذب و حفظ کنند. ایـن نیروی کار در عوض، ثروت را در اقتصاد دانش گسترش می دهد. شهرها برای تولید ثروت، باید محیط هـای شـهری قـوی از نظر فرهنگی از طریق برنامه های بهتر که بین مکان، اقتصاد و فرهنگ یکپارچگی ایجاد نماید، ارایه دهند. شهرها بـه عنـوان نظام های فرهنگی درک می شوند، که توسط میراث انسانی و طبیعی شکل گرفته و محصول ارزشها و عقاید شهروندان خـود هستند (موسوی، .(1393
شکل -1 چشم انداز شهر خلاق
3
بنابراین، مفهوم شهر خلاق را می توان بر اساس دو محور کلی بیان کرد (ربانی خوراسکانی و همکاران، :(1390
- محوریت مفهوم شهر خلاق بر اساس این ایده است که خلاقیت، محوری برای توسعه شهر است. این محور در ارتباط با »رویکرد محیط نوآور« و رشد و توسعه اقتصادی شهرها مورد بررسی قرار گرفته است.
- مفهوم شهر خلاق به عنوان مکانی دارای ظرفیت جذب سرمایه های انسانی یا منابع انسانی خلاق. این دیدگاه بر این فرض استوار است که منبع تعیین کننده در رقابت پذیری و رشد منطقه ای، توجه به نقش قطعی طبقه خلاق در توسعه و بازآفرینی فرآیندهای شهری در بسیاری از شهرهاست.
در جدول (1) بسیاری از متغیرهای تاثیرگذار بر خلاقیت در یک سکونتگاه و شاخص های سنجش آن ارایه شده است:
بسترهای زمینه ساز شهر خلاق
مهمترین بسترهای ایجاد کننده شهر خلاق که مربوط به چند دهه اخیر است و تا حد زیادی تحت تأثیر فرایند جهانی شدن است، به چند تغییر پارادایمی بستگی دارد :(Sasaki,2008:77-80)
الف- تغییر پارادایمی از دولت- ملت به شهر جامعه جهانی قرن بیست و یکم دستخوش تغییر پارادایمی مهمی از »دولت- ملت به شهر« است. که به موجب آن
شهرها، نه دولت- ملت ها، به عنوان عاملین کلیدی در جامعه و اقتصاد اطلاعاتی شناخته می شوند. ب- تغییر از حکومت به حکمروایی و نقش کانونی اجتماعات محلی پ- جهانی- محلی شدن ت- اهمیت یافتن اقتصادهای فرهنگ پایه و دانش بنیان
در واقع مفهوم شهر خلاق را می توان رویکردی جایگزین برای احیای شهر و تفکری جایگزین برای نگاه به شهر دانست. به عقیده برخی ممکن است اقتصاد و به عقیده برخی دیگر رفاه اجتماعی مهم باشد. اما باید دانست که نقطه کانونی شهر خلاق، فرهنگ، آموزش، جو یا فضای خلاقیت است. خلاقیت در احیا و توسعه مجدد شهری بسیار مهم است. به عبارت دیگر شهر خلاق تغییر از تولید کارخانه ای به تولید فکری یا خلاق و دوری از رویکرد دولت محوری به حکمروایی یا همکاری مابین دولت، شرکت ها و سازمان های مردم نهاد (NGO) است .(Tajudeen, 2008: 60)
4
گردشگری خلاق و الزامات آن
اصطلاح گردشگری خلاق توسط ریچاردز و ریموند (2000) ارایه شد. این ایده برای اشکال خلاق تر گردشگری، از یک پروژه اروپایی به نام Eurotex سرچشمه گرفت که هدفش تشویق تولید صنایع دستی از طریق توسعه گردشگری بود .(Richards and Marques, 2012:2) به نظر می رسد که ایده گردشگری خلاق، نه فقط به خاطر تکامل خواسته گردشگران که همچنین با یک طیف وسیع از برنامه های سیاستگذاری معاصر، شکل گرفته باشد. گردشگری خلاق به دلایل مختلف، به عنوان یک گزینه کلیدی توسعه مطرح است و می تواند به اهدافی مشخص خدمت کند.
به عقیده ریچاردز و ریموند، گردشگری خلاق به عنوان یادگیری یک مهارت که بخشی از فرهنگ یک کشور یا اجتماع درحال بازدید در تعطیلات است، می باشد. در این رابطه گردشگران خلاق، ظرفیت خلاقیت خود را توسعه می دهند، از طریق مشارکت غیر رسمی در کارگاه های تعاملی به مردم محلی نزدیک می شوند و تجاربی را می آموزند که فرهنگ مقصد سفر برای تعطیلاتشان ترسیم می کند. معمولا این کارگاه ها ارزشهای مقصد از قبیل هنر، فرهنگ، سلیقه و طبیعت را دربرمی گیرد .(Yozcu and Içöz, 2010: 106) از دیدگاه اغلب کارشناسان گردشگری خلاق، نسل جدید از گردشگری بعد از نسل اول آن یعنی گردشگری سواحل و نسل دوم یعنی گردشگری فرهنگی- تاریخی است. این نوع از گردشگری با شعار »موزه های کمتر، میدان های بیشتر« بر انجام فعالیت های تجربی و تعامل عمیق تر با زندگی واقعی فرهنگی در شهرها متمرکز است. به طوری که در این نوع از گردشگری گردشگران به تعامل بیشتر آموزشی، احساسی، اجتماعی و همچنین مشارکت با مکان، فرهنگ زندگی و مردم تشویق می شود. در گردشگری خلاق، گردشگر به عنوان یک شهروند رفتار می کند. همچنین در این نوع از گردشگری، نقش مدیران در شناخت انواع خلاقیت موجود در شهر به عنوان یک منبع و فرصت برای جذب گردشگران مهم تلقی می شود. بنابراین گردشگری خلاق مبتنی بر فعالیت های تجربی و تعامل عمیق با سبک زندگی جامعه مقصد است. در این رابطه، تعریف میراث »ناملموس« که دربرگیرنده سنت های شفاهی، هنرهای نمایشی، آیین ها و رویدادها، دانش و تجربیات مرتبط با طبیعت، جهان و صنایع دستی سنتی است، با مضامین گردشگری خلاق همبستگی بسیاری دارد .(UNESCO, 2006: 2- 3)
مقاصد گردشگری در حال حاضر شروع به جایگزینی و تامین استراتژی های توسعه مبتنی بر فرهنگ با توسعه گردشگری خلاق کرده اند (شکل .(2 مفهوم طبقه خلاق (Florida, 2002) به طور گسترده توسط نواحی که به دنبال سرمایه گذاری در منابع خلاق برای توسعه گردشگری هستند مورد توجه قرار گرفته است. خلاقیت همچنین به طور فزاینده ای در زمینه توریسم بکار برده شده است. به عنوان مثال، دفتر گردشگری ملی بریتانیا در حال حاضر توریسم خلاق را به عنوان مهمترین زمینه رشد در گردشگری معرفی کرده است. از طرفی دیگر، سازمان های متعددی از قبیل کمیسیون مسافرت اروپا و سازمان گردشگری جهانی در گزارشی با عنوان گردشگری شهری و فرهنگ (2005) به پتانسیل توسعه شهرهای خلاق به عنوان جاذبه های گردشگری اشاره کرده اند.
